توضیح ضروری
این‌جانب احمد عابدینی دهۀ هفتاد را در قم با چند تن از فضلاء در خدمت حضرت آیت الله موسوی اردبیلی رحمة الله علیه مبانی عروة الوثقی را به طور مفصل مورد بحث قرار دادیم و بنده نظرات خودم را در حاشیۀ هر مسأله‌ای نوشتم. پس از رسیدن به بحث نماز به اصفهان هجرت کردم. در سال‌های اول که فراغت بیشتری داشتم، سایر مباحثی که قبلا تحقیق کرده بودم به صورت حاشیه بر عروة یا مسائل توضیح المسائل نگاشتم.
گهگاهی که با فضلای اصفهان پیرامون مسائل فقهی بحث می‌شد، نظراتم مورد اعجاب و استقبال قرار می‌گرفت. لذا برخی دوستان و فضلاء خواستند آن‌ها تایپ و تکثیر شود تا بیشتر مورد نقد و استفادۀ علمی قرار گیرد و برای مباحث جدید راه‌گشا باشد.
امید است که زمانی دیگر بقیۀ مباحث نیز مورد دقت، تجدید نظر و نگارش قرار گیرد.
اگر کسی دلایل عقلایی این مباحث را خواهان است می‌تواند به مجموعۀ نوشته‌های «همراه با دانشجویان» مراجعه کند و کسی که خواهان دست‌یابی کامل به دلیل‌های یک مسأله است به مقاله‌های این‌جانب در مجلۀ فقه «کاوشی نو در فقه اسلامی» و مجلۀ «الاجتهاد و التجدید» حواشی عروة و نیز گاه‌نامۀ بازاندیشی دینی مراجعه کند. مباحثی که در آن مجموعه‌ها یافت نشود به لطف الهی در وقت مقتضی منتشر خواهد شد.
در خاتمه لازم به ذکر است چون نگارنده و زیادی از اهل فن، تبعیض در تقلید را جایز می‌دانیم، عمل به این مجموعه می‌تواند مجزی و مبرء ذمه باشد ان شاء الله تعالی.
امید است که این رسالۀ کوچک علاوه بر مجزی بودن برای اهل تقلید به برخی شبهات اهل تحقیق پاسخ گوید و افق‌های تازه‌ای به روی اهل فن بگشاید و جلوه‌ای از باب مفتوح اجتهاد شیعه را بنمایاند.
احمد عابدینی 26/4/96. 22 شوال 1436
مسائل زکات فطره
زکات فطره مقدار يک صاع از خوراکي متعارف است که پس از پايان ماه رمضان به مستحق داده مي‌شود و فايده‌ي آن بر طبق روايات حفظ انسان‌ها از مرگ‌هاي ناگهاني است و مطابق برخي روايت‌ها تماميت روزه‌ي رمضان به زکات فطره است چنان‌که تماميت نماز به صلوات بر پيامبر اکرم(ص) مي‌باشد.
1- زکات فطره بر بدن‌هاست، همان‌گونه که زکات اموال بر دارائي‌هاست.
2- بر هر انسان بالغ عاقل که شب عيد فطر بي‌هوش و فقير نباشد واجب است که براي خود و براي نان‌خورهاي خود زکات فطره بدهد.
3- بنابر مشهور مقدار زکات فطره براي هر انسان يک صاع از خوراکي‌هاي رايج در آن منطقه مثل خرما، کشمش، برنج، گندم و… مي‌باشد و چون صاع پيمانه‌اي بوده که تقريباً بين 4/3 تا 4/9 ليتر حجم داشته است، اگر چنين پيمانه‌اي از گندم پر شود بين سه کيلو تا 3/8 کيلوگرم وزن خواهد داشت و سزاوار است مقدار متوسط آن يعني سه و نيم کيلوگرم براي هر فرد پرداخت گردد. و چون حجم جو از گندم بيشتر است يک صاع جو حدود 2/6 کيلوگرم خواهد بود و حداقل واجب، براي اقشار كم درآمد همين مقدار خواهد بود.
4- از آنچه در مسأله‌ي قبل گذشت معلوم شد که حداقل زکات فطره‌ي واجب براي اقشار كم درآمد، قيمت 2/6 کيلوگرم جو و حداکثر آن قيمت 4/9 ليتر خرما خواهد بود، كه حدود چهار کيلو گرم خرما مي‌شود.
سزاوار است افرادي كه درآمدهاي بالايي دارند يك شصتم درآمد ماهيانه خود را بدهند.
5- اگرچه سزاوار است که يک صاع از خوراکي‌هاي غالب محل زندگي مکلّف به عنوان زکات فطره پرداخت گردد ولي پرداخت بيش از قيمت خوراکيي که حداکثر حجم و حداقل قيمت را داشته باشد واجب نيست.
6- سزاوار است، براي جلوگيري از تحقير زکات گيرنده، مبلغي بيش از مقدار واجب داده شود تا عدد و رقم رُند شود. مثلاً اگر قيمت زکات واجب، هفده هزار تومان است، بيست هزار تومان پرداخت گردد و مقدار اضافه صدقه خواهد بود.
7- کسي که مخارج سال خود و عيالش را ندارد و کسي هم ندارد که بتواند مخارج سال خود و عيالش را تأمين کند فقير است و دادن زکات فطره، بر او واجب نيست.
8- زکات فطره عملي است عبادي و بايد با قصد قربت انجام شود و هنگام پرداخت، نيت فطره نمايد.
9- کسي که پس از غروب شب عيد فطر نان‌خور بي‌قيد و شرط انسان شود فطربه‌اش برعهده‌ي نان‌دهنده است.
10- کسي که در طول ماه رمضان نان‌خور کسي بوده و قرار است چند روز پس از اتمام ماه رمضان نيز نزد او بماند بنابر احتياط واجب فطريه‌اش به عهده‌ي مهمان‌دار است.
11- در مواردي که شک است فطريه به عهده‌ي کيست اگر يکي از آنان با اجازه‌ي ديگري آن را به نيت کسي که زکات فطره به عهده‌ي اوست پرداخت کند کافي است.
12- فطريه‌ي کسي که پيش از غروب شب عيد فطر بر ديگري بدون رضايت مهمان شده به گونه‌اي که نزد او مي‌ماند که نان‌خور او محسوب مي‌شود بنابر احتياط بر عهده‌ي مهمان‌دار است، فطريه‌ي کسي که انسان مجبور است خرجي او را بدهد نيز همين‌گونه است.
13- فطريه‌ي مهماني که پس از غروب شب عيد فطر وارد شود بر صاحب خانه واجب نيست، اگرچه قبل از غروب دعوت شده باشد و بنا باشد مدّت نامحدودي نزد وي بماند.
14- فطريه‌ي کودکي که پس از غروب شب عيد فطر به دنيا بيايد واجب نيست.
15- کسي که مخارج سال خود و خانواده‌اش را ندارد و کسي هم ندارد که بتواند مخارج خود و آنان را تأمين کند، فقير است و دادن زکات فطره بر او واجب نيست، بلکه مي‌تواند براي جبران کاستي مخارج خود زکات فطره دريافت کند.
16- کسي که هنگام غروب شب عيد فطر ديوانه يا فقير باشد زکات فطره بر عهده‌ي او واجب نيست و اگر نان‌آور خانه بوده زکات نان‌خورهايش نيز بر او واجب نيست.
17- دادن زکات فطره بر فقيري که پس از غروب شب عيد فطر، ثروتمند شده واجب نيست، و نيز دادن زکات بر ديوانه‌اي که پس از غروب شب عيد فطر عاقل گردد يا کودکي که آن زمان بالغ گردد واجب نيست.
18- کسي که هنگام غروب شب عيد فطر، زکات فطره بر او واجب نيست اگر تا پيش از ظهر روز عيد، شرط‌هاي واجب شدن زکات فطره در او پيدا شود بهتر است زکات فطره را بدهد، پس اگر فقير در شب عيد فطر، ثروتمند شد، يا کافر، مسلمان شد بهتر است که فطريه‌ي خود را بپردازد.
19- کسي که شرايط پرداختن زکات فطره براي خود را دارد بايد زکات فطره‌ي نان‌خورهاي خود را نيز بدهد، چه آنان عاقل باشند يا مجنون، صغير باشند يا کبير، زن باشند يا مرد، فقير باشند يا غني، به هوش باشند يا بي‌هوش، نزد او باشند يا در شهر ديگر، مسلمان باشند يا کافر. بنابراين زکات فطره‌ي طفلي که قبل از غروب شب عيد فطر براي او از زني که در شهر ديگري دارد، متولد مي‌شود بر عهده‌اش واجب است.
20- کسي که زکات فطره‌اش بر عهده‌ي ديگري است و مي‌داند که او آن را نمي‌پردازد، پرداختش برعهده‌ي خودش واجب نيست.
21- کسي که زکات فطره‌ي او بر عهده‌ي ديگري است، اگر خودش آن را پرداخت کند از عهده‌ي ديگري ساقط نمي‌شود، مگر اين‌که با اذن يا اجازه‌ي او پرداخت نمايد.
22- فطريه‌ي زني که شوهرش مخارج او را نمي‌دهد بر عهده‌ي کسي است که زن نان‌خور اوست و اگر نان‌خور کسي نيست چنانچه فقير نباشد بايد خودش آن را بپردازد.
23- فطريه‌ي کودکي که از مادر يا دايه شير مي‌خورد بر عهده‌ي کسي است که مخارج مادر يا دايه را تأمين مي‌کند ولي اگر هزينه‌ها از مال طفل برداشته مي‌شود، فطريه‌ي طفل بر کسي واجب نيست.
24- اگر دايه براي شير دادن طفل اجرت مي‌گيرد، فطريه‌ي کودک به عهده‌ي اجرت دهنده است به شرطي که مخارج طفل از مال طفل کم نشود وگرنه فطريه واجب نيست.
25- فطريه‌ي کارمندان دولت و کارگران کارخانه‌ها به عهده‌ي خودشان مي‌باشد.
26- در اينکه فطريه‌ي سربازان پادگان‌ها و زندانيان به عهده‌ي خودشان است يا به عهده‌ي ارتش و دولت، شک و ترديد وجود دارد بنابراين احتياط واجب آن است که دولت، مبلغ فطريه را به آنان بدهد و اذن دهد تا خودشان فطريه‌ي خود را بپردازند.
27- اگر کسي باغبان يا نگهباني را استخدام کند و شرط کند که تمامي مخارج او را بپردازد در صورتي‌که به شرط خود عمل کند به گونه‌اي که باغبان نان‌خور او به حساب بيايد بايد فطريه‌ي او را بپردازد.
28- اگر فردي نان‌خور کسي بوده و پيش از غروب شب عيد فطر نان‌خور ديگري شود فطريه‌اش به عهده‌ي دومي است، مثلاً عروسي که پيش از غروب شب عيد فطر وارد خانه‌ي شوهر شود فطريه‌اش بر عهده‌ي شوهر است.
29- اگر بعد از غروب شب عيد فطر، عروس به خانه‌ي شوهر برود [= عروسي انجام شود] فطريه‌اش بر شوهر واجب نيست.
30- اگر پيش از غروب روز آخر ماه رمضان عروسي را از خانه‌ي پدرش بردارند و پس از غروب به خانه‌ي داماد برسند ظاهراً فطريه‌ي او بر عهده‌ي کسي است که هزينه‌هاي انتقال را به عهده دارد.
31- اگر کسي هم‌زمان نان‌خور دو نفر است [نظير باغباني که دو باغ را باغباني مي‌کند و آنان همه‌ي هزينه‌هاي او را تقبل کرده‌اند] فطريه‌ي او به شرکت بر آن دو نفر واجب است.
32- اگر فرض شود فردي مخارج عائله‌اش را از مال حرام مي‌دهد ولي با اين حال بايد فطريه‌ي آنان را از مال حلال بدهد. [زيرا فطريه عملي قربي است]
33- کسي که پيش از غروب شب عيد فطر داراي شرايط پرداخت زکات فطره بوده و پس از غروب بميرد، بايد فطريه‌ي او و نان‌خورهايش را از اصل مالش بپردازند ولي اگر پيش از غروب بميرد پرداخت زکات بر او و از جانب او واجب نيست.
34- کسي که سيد نيست نمي‌تواند به سيد فطريه بدهد.
35- کسي که سيد نيست ولي نان‌خور او سيد است نمي‌تواند زکات فطره‌ي نان‌خور خود را به سيد بدهد.
36- کسي که سيد است ولي نان‌خورهاي او سيد نيستند مي‌تواند فطريه‌ي آنان را به سيد بدهد.
37- اگر زکات فطره را از جنسي که در نظر عرف معيوب است و آن را مصرف نمي‌کنند بدهد کافي نيست.
38- گندم مخلوط به خاک و نظاير آن در صورتي پرداختش به عنوان فطريه جايز است که جداسازي آن براي فقير راحت و بي‌هزينه باشد و مقدار خالص آن به اندازه‌ي صاع شود.
39- پرداختن فطريه پيش از ماه رمضان و بنابر احتياط در ماه رمضان صحيح نيست ولي اگر مالي را به عنوان قرض به فقير بدهد و پس از آنکه فطره بر او واجب شد، طلب خود را بابت فطريه حساب کند مانعي ندارد.
40- کسي که زکات فطره‌ي چند نفر را مي‌دهد لازم نيست که همه را از يک جنس بدهد بنابراين مي‌تواند فطره‌ي بعضي را از جنس گندم و فطره‌ي برخي را از جنس کشمش بدهد.
41- امروزه که معمولاً افراد به جاي فطريه قيمت آن را مي‌دهند و قيمت و وزن اجناس کاملاً متفاوت است، اعطاي قيمت حداقل که قيمت 5/2 کيلوگرم جو باشد براي قشر كم درآمد، کافي است اگرچه ميانگين قيمت مجموعه‌ي اجناس به حقيقت نزديک‌تر است، و به هر حال سزاوار است مؤمنان به تناسب وضع مالي خود قيمت بيشتر را انتخاب کنند و سزاوار است که رقم حاصل را با افزودن به آن به رقمي که در آن نقصي نباشد تبديل کنند مثلاً اگر سه نفرند و فطريه‌ي هر يک پانزده هزار تومان است به جاي چهل و پنج هزار تومان، پنجاه هزار تومان بپردازند تا فقير احساس تحقير نکند.
42- کسي که نماز عيد فطر مي‌خواند مستحب بلکه مطابق با احتياط است که فطريه را پيش از نماز عيد بپردازد و اگر عملاً امکان نداشت با جدا گذاشتن آن به استحباب عمل کرده است و بايد هرچه زودتر آن را به مستحقش برساند و کسي که نماز عيد نمي‌خواند مي‌تواند پرداخت آن را تا ظهر تأخير بيندازد.
43- کسي که تا ظهر روز عيد زکات فطره را ندهد و آن را جدا نيز نسازد معصيت کرده و بعداً آن را به نيت قربت مطلقه بدهد و قصد ادا يا قضا نکند. ولي اگر آن را جدا ساخته است به هنگام پرداخت به نيت زکات فطره بدهد.
44- امروزه که افراد قيمت اجناس را به عنوان زکات فطره مي‌دهند و پول‌ها اعتباري است و در حساب‌هاي بانکي است، جداسازي با نيت نيز کفايت مي‌کند.
45- کسي که فطريه را از نظر فيزيكي يا كالايي جدا کرده است بنابر احتياط، نمي‌تواند آن را مصرف کند و يا آن را عوض کند.
46- کسي که با نيت به مقدار زکات را از حساب خود جدا کرده است بنابر احتياط، نمي‌تواند تمامي پول‌هاي حساب خود را مصرف کند و زکات فطره را از مال ديگري پرداخت کند.
47- کسي که جنسي را به عنوان فطريه کنار گذاشته چنانچه بدون هيچ‌گونه تعدي و تفريطي، از بين برود ضامن نيست.
48- کسي که فطريه‌ي خود را با نيت جدا ساخته است اگر آن مال تلف شد احتياط واجب، بلکه اقوي آن است که فطريه را از مال ديگر پرداخت کند.
49- اگر جنسي را به عنوان زکات فطره کنار گذاشت و آن را به مستحق موجود نپرداخت تا به ديگري بپردازد و در اين بين تلف شد احتياط آن است که عوض آن را بپردازد.
50- کسي که مي‌خواهد زکات فطره‌ي خود را بر اساس قيمت گندم يا جو بدهد و مي‌داند که جنس ديگري مثلاً برنج يا خرما، براي زکات گيرنده مفيدتر است، احتياط آن است که پول آن را به مستحق بپردازد نه اينکه با آن پول براي او برنج بخرد. [زيرا مسلماً وزن برنج کم‌تر از صاع مي‌شود.
51- سزاوار نيست که افراد غني در پرداخت زکات، به حداقل و جنسي که بيشترين حجم و کم‌ترين قيمت را داشته باشد اکتفا کنند زيرا فلسفه‌ي وجودي زکات فطره اين است که روز عيد، فقرا شادمان گشته و مقداري از فقر آنان کاسته شود و در روايات نيز اول خرما ذکر شده که معمولاً سنگين‌تر و امروزه گران‌تر از اجناس ديگر است. و پرداخت يك شصتم درآمد ماهيانه به احتياط نزديك¬تر است.
مصرف زکات فطره
52- احتياط آن است که زکات فطره را به شيعياني که فقير و مسکين هستند بدهند.
53- فقيري که به او زکات فطره داده مي‌شود لازم نيست که عادل باشد.
54- زکات فطره را نبايد به شيعه‌اي که آن را در راه معصيت مصرف مي‌کند يا کسي که زکات دادن به او کمک به معصيت اوست، پرداخت نمود.
55- اگر طفل شيعه‌اي فقير باشد مي‌توان زکات فطره را به سرپرست او داد تا به مصرف طفل برساند.
56- احتياط واجب آن است که به يک فقير کم‌تر از يک فطريه داده نشود.
57- يک فطريه را نمي‌توان ترکيبي از دو جنس قرار داد اما اگر قيمت آن داده شود مي‌توان متوسط مجموع قيمت‌ها را پرداخت نمود.
58- اگر کسي بگويد فقيرم نمي‌توان به او زكات فطره داد مگر اين‌که از ظاهر حال او گمان به فقير بودنش حاصل شود.
59- به کسي که قبلاً فقير بوده و اکنون در فقير بودنش شک است مي‌توان فطريه داد.
60- اگر انسان به خيال اينکه کسي فقير است به او زکات فطره داد و بعد بفهمد فقير نبوده، اگر مي‌تواند آن را پس بگيرد و به فقير بدهد ولي اگر موجب رنجش و امثال آن مي‌شود از مال خودش دوباره فطره بدهد.
61- مستحب است که در پرداخت زکات اول خويشاوندان فقير و بعد همسايگان فقير را بر ديگران مقدم بدارد.