نکات درس تفسیر در تاریخ 13/7/1401
تفسیر آیه 96 سوره انعام
فٰالِقُ الْإِصْبٰاحِ وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبٰاناً ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ﴿الأنعام، 96﴾
شکافنده صبح. و شب را [برای] آرامش قرار داد و خورشید و ماه را وسیلۀ حساب. این است اندازه‌گیری آن ارجمند دانا.
نکته 1: تعبیر ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ علاوه بر اینجا در آیات دیگر قرآن نیز آمده است از جمله:
وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهٰا ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ﴿يس، 38﴾
و خورشید که همواره به سوی قرارگاهش حرکت می‌کند[نیز برای آنان آيه‌ای است]. این است اندازه گیری آن ارجمند دانا.
در آیۀ سوره انعام وسيلۀ حساب بودن شمس و قمر به عنوان تقدیر خدا معرفی شده، ولی در سوره یس جریان خورشید به سمت مستقرش تقدیر خدا معرفی شده است.
آیۀ دیگری که تعبیر مورد بحث در آن آمده است این آیه است:
فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحىٰ فِي كُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا وَ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ وَ حِفْظاً ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ﴿فصلت، 12﴾
پس آنها را در دو دوره به صورت هفت آسمان به انجام رسانید [و محکم و استوار ساخت] ، و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد، و آسمان دنیا را با چراغ هایی آرایش دادیم و [از استراق سمع شیطان ها] حفظ کردیم، این است اندازه گیری آن ارجمند دانا.
در این آیه نیز با توجه به آیات قبل خلقت آسمان‌ها و زمین در مراحل مشخص به عنوان تقدیر خدا معرفی شده است.
و اما با توجه به اینکه به آیه 12 سوره فصلت اشاره کردیم خوب است به شبهه‌ای پاسخ دهیم. وقتی آیات 9 تا 12 سوره فصلت را مشاهده می‌کنیم تعداد روزهایی که به عنوان خلقت آسمان‌ها و زمین بیان شده است 8 روز می‌شود در حالی که در آیات دیگر آمده است که خلقت آسمان‌ها و زمین 6 روز بوده است. آیا این تناقض نیست؟
جواب این است که «یوم» در لغت عرب به معنای «روز» نیست بلکه به معنای مرحله يا دوره است. پس اصلا نباید این موارد بیان شده در سوره فصلت را با هم جمع کرد. اگر این اشکال وارد بود خود عرب‌ها به پیامبر(ص) اشکال می‌کردند.
نکته 2: مقایسۀ آیات سوره یس در مورد خورشید و ماه جالب است. به این آیات توجه کنید:
وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهٰا ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ﴿يس، 38﴾
وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنٰاهُ مَنٰازِلَ حَتّٰى عٰادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ ﴿يس، 39﴾
و برای ماه منزل هایی قرار دادیم تا اینکه به صورت شاخه کهنه هلالی شکل و زرد رنگ خرما برگشت.
جالب است که در مورد خورشید فعل مضارع آورده ولی برای ماه فعل ماضی آورده است. این دلالت دارد که بین ماه و خورشید در گردششان تفاوت وجود دارد.
امروزه روشن است كه ماه دور زمين مي‌گردد و ماه و زمين دور خورشيد مي‌گردند پس مدارهاي گردشي آنها ربطي به هم ندارد.
نکته 3: از بررسی مجموع آیات قرآن در مورد خورشید و ماه نکات علمی دقیقی می‌توان فهمید. گردش هریک از ماه و خورشید در قرآن به زیبایی بیان شده است که هریک در مدار خود در حرکت‌اند. به این آیه توجه کنید:
لاَ الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهٰا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّيْلُ سٰابِقُ النَّهٰارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ ﴿يس، 40﴾
نه برای خورشید این توان هست که به ماه برسد، و نه شب از روز پیشی می‌گیرد، و هر کدام در مداری شناورند.
از نكات زيبا اين است كه «كل في فلك» نيز در خودش شناور است و از هر طرف كه بخواني كل في فلك است.
نکته 4: اولین موردی در قرآن که خورشید و ماه در کنار هم ذکر شده‌اند همین آیه 96 سوره انعام است و تا آخر قرآن 18 مورد وجود دارد که خورشید و ماه کنار هم ذکر شده‌اند و در 15 مورد شمس و قمر کاملا کنار هم قرار دارند.
جالب است که هریک از این موارد نکته‌ای دارد و صرف تکرار نیست. حال خوب است این موارد را یکی یکی بررسی کنیم:
إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ اَلَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ ثُمَّ اسْتَوىٰ عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهٰارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرٰاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاٰ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبٰارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِينَ ﴿الأعراف، 54﴾
به یقین پروردگار شما خداست که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر تخت [فرمانروایی و تدبیر امور آفرینش] چیره و مسلط شد، شب را در حالی که همواره با شتابْ روز را می‌جوید بر روز می‌پوشاند، و خورشید و ماه و ستارگان را که مُسخّر فرمان اویند [پدید آورد]؛ آگاه باشید که آفریدن و فرمان [نافذ نسبت به همه موجودات] مخصوص اوست؛ همیشه سودمند و با برکت است، پروردگار عالمیان.
قبلا توضيح داده شد كه يوم به معناي روز 24 ساعته نيست زيرا روز 24 ساعته از حركت زمين به دور خودش به وجود مي‌آيد. بنابراين قبل از آفرينش زمين، روز 24 ساعته نبوده است. بنابراين «يوم» در اين آيه به معناي دوره يا مرحله است
شمس و قمر خودشان از نجوم هستند ولی چون ستارگانی نزدیک به ما هستند و براي ما نفع فراواني دارند، جداگانه ذکر شده‌اند.
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيٰاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنٰازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسٰابَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِكَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيٰاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿يونس، 5﴾
اوست که خورشید را فروزان و ماه را تابان قرار داد، و برای ماه منازلی [چون هلال، تربیع، بدر و محاق] مقدّر ساخت تا شمار سال و حساب [ماه، هفته، اوقات امور زندگی و تنظیم برنامه های معیشت] را بدانید. خدا آنها را جز به درستی و راستی نیافریده؛ او نشانه ها را برای گروهی که دانایند [بدون هر گونه ابهام] بیان می‌کند.
ظاهر این است که ضمیر در قَدَّرَهُ به ماه می‌خورد و آيه 39 سوره يس نيز اين نكته را تأييد مي‌كند.
إِذْ قٰالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يٰا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سٰاجِدِينَ ﴿يوسف، 4﴾
[یاد کن] آن گاه که یوسف به پدرش گفت: پدرم! من در خواب دیدم یازده ستاره و خورشید و ماه برایم سجده کردند!
در این آیه خورشید و ماه معنای حقیقی خودشان را ندارند بلکه مراد از شمس و قمر پدر و مادر یوسف است.
اَللّٰهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمٰاوٰاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهٰا ثُمَّ اسْتَوىٰ عَلَى الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيٰاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقٰاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ﴿الرعد، 2﴾
خداست که آسمان ها را بدون پایه هایی که آنها را ببینید، برافراشت، آن گاه بر تخت فرمانروایی [و حکومت بر آفرینش] چیره و مسلط شد، و خورشید و ماه را رام و مسخّر ساخت، که هر کدام تا زمان معینی روانند، کار [جهان و جهانیان] را تدبیر می‌کند، نشانه‌ها[ی قدرت و حکمتش] را [در پهنه آفرینش] به روشنی بیان می‌کند تا شما به دیدار [قیامت و محاسبه شدن اعمال به وسیله] پروردگارتان یقین کنید.
اينجا بحث كروي بودن ستارگان و سيارات و سرعت زياد آنان مطرح است به گونه‌اي كه در فضا معلقند و با جاذبه و دافعه و نيروي گريز از مركز و نيروي جذب به مركز هر يك در مدار خويش در حركتند. پس بدون ستون قابل رؤيت آنها را برافراشته است.
وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دٰائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهٰارَ ﴿إبراهيم، 33﴾
و خورشید و ماه را که همواره با برنامه ای حساب شده در کارند، رام شما نمود و شب و روز را نیز مسخّر شما ساخت.