بررسی برده گیری و برده داری در اسلام

 احمد عابدینی

بررسی برده گیری و برده داری در اسلام :

چکیده :

معمولا امروزه به اسلام اشکال می شود که با برده داری موافق است در حالی که اشکال کننده بین برده داری و برده گیری تفاوتی قائل نیست و بین کار پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان دو معصوم که در رأس حکومت بوده اند با دیگرانی که به اسم خلفای راشدین یا بنی امیه یا بنی عباس یا …. تفاوت قائل نیست و اسلام و مسلمانان را یکی می داند.

در حالی که اسلام به هیچ نحوی برده گیری را اجازه نداده و امضاء نکرده است و با صراحت ، مسلمانان را در مورد اسیران جنگی تنها در آزاد کردن بدون فدیه و با فدیه مخیر ساخته است. در آیۀ چهارم سورۀ محمد در مورد اسیران جنگی آمده است :

فَإِمَّا مَنّاً بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً يعنى  [پس از اسير گرفتن‏] يا بر آنان منت نهيد [و آزادشان كنيد]، يا از آنان [در برابر آزاد كردنشان‏] فديه و عوض بگيريد.

و اصلا سخنی از برده گرفتن آنان به میان نیاورده است و جالب‌تر اینکه هرگاه سخنی از خرید و فروش برده هاست فعل را ماضی آورده است «ملكت ايمانكم» یعنی اسیرانی که در زمان گذشته مالک شدید.

از سوی دیگر در تمامی جنگهائی که زمان پیامبر(ص) و زمان امام علی(ع) انجام شده هیچکس به عنوان برده در خانه ها نمانده است بلکه یا همان اول با فدیه آزاد شدند مانند قبیلۀ هوازن که پیامبر(ص) و مومنان را نزد هم شفیع قرار دادند و آزاد شدند یا مانند قبیلۀ بنی المصطلق که چون پیامبر(ص) با یکی از آنان ازدواج کرد آزاد شدند و یا ….

اما در مورد برده داری وضع متفاوت است چون خیلی اوقات خود افراد خواهان بردگی بودند چون افراد مهاجر معمولا وسایل معاش ، تامین امنیت ، زمین کشاورزی و … نداشتند ، پس ترجیح می دادند برده باشند تا تکه نانی بدست آورند.

برخی افراد نیز توسط قاچاقچیان انسان از نقاط دور به حجاز آورده می شدند و فروخته می شدند که اینان هیچ راهی به جائی نداشتند یا افرادی در جنگهای قبیله ای دستگیر شده و فروخته می شدند و …. که ربطی به اسلام نداشت ولی اسلام مقرر کرد که اگر این افراد ، خود خواستار آزادی هستند با مالک خود قراردادِ باز خرید بنویسند و مالک موظف بود اگر در برده ، نقطه ی قوتی می یافت قرارداد را امضاء کند(آیه ی 33 سوره ی نور) آنگاه برده با کار و تلاش ، گرفتن صدقه و … پول مالک را می داد و آزاد می شد تا هر دو به حق خود رسیده باشند.

تازه ، ارتکاب محرماتی نظیر انسان کشی ، روزه خواری ، ظهار ، سوگندی که به آن عمل نشود و … کفاره اش اجمالا آزاد سازی برده قرار داده شد. همچنین یکی از مصرفهای زکات ، خریدن و آزاد ساختن برده ها قرار داده شد و ….

بله ، اگر حکومت در دست معصومان می ماند دیری نمی پایید که برده ای نمی ماند اما افتادن حکومت به دست غیر معصوم و تغییر تدریجی محتوا و حفظ ظاهر آن باعث شد که برده گیری و برده داری برخلاف خواست دین انجام پذیرد به گونه ای که امروزه دیگران عمل غیر شرعی خلفاء و مسلمانان را می بینند و به اسلام اشکال می کنند اما دقت نمی کنند که اینها با هم تفاوت اساسی دارند به گونه ای که به گفته ی برخی در غرب اسلام هست و مسلمان نیست و در شرق مسلمان هست و اسلام نیست.

تفصیل بحث :

وجود برده در طول تاريخ اسلام، افراد زيادى را به اشتباه انداخته، گمان كرده‏‌اند كه اسلام، مجوّز برده گیری و برده‏‌دارى را صادر نموده است.

درباره اين مسأله بايد گفت: اسلام با عمل انجام‏ شده‌‏اى مواجه شده و  تلاش كرده است تا به صورت معقولى اين پديده را حذف كند. بنابراين با انواع راه‏‌ها و با آسان‏گيرى‏‌هاى فراوان، ملاحظه حال بردگان را كرده است.

براى روشن‏‌تر شدن اين مساله، بحث را در دو قسمت پى‏ مى‌‏گيريم؛ اوّل بررسى نسبت برده گیری و برده‌‏دارى با اسلام. دوم بررسى آسان ‏گيرى‌‏هاى شريعت محمّدى درباره بردگان.

با رجوع به آيات قرآن، اين نكته آشكار مى‏‌شود كه درباره برده‌‏ها همه جا فعل ماضى به كار رفته است و تعابيرى چون «ملكت ايمانكم»(1) يا «ملكت ايمانهم»(2) يا «ملكت یمینک»(3) يا «ملكت ايمانهن»(4) استعمال شده است.

بر اين اساس مى‏‌توان گفت: مالك شدن در زمان حال يا آينده، مورد نظر قرآن نيست. بنابراين در قرآن نه تنها هيچ مؤيدى براى برده‏‌گيرى يافت نمى‏‌شود، بلكه مخالفت با آن نيز به دست مى‏‌آيد؛ يعنى بر فرض برده‏‌دارى از نظر اسلام پذيرفته شده باشد، ولى برده‌‏گيرى مجوّز رسمى ندارد و البته به زودی روشن خواهد شد که برده داری نیز در حد ضرورت جایز بوده است و خواست خود برده و شرایط دیگر در آن دخیل بوده است و به مجرد آزادی خواهی او و اندک توانی در او ، باید با قرارداد ، آزاد می شده است.

شما آیه ی ذیل را بنگرید :

فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتىَّ إِذَا أَثخَْنتُمُوهُمْ فَشُدُّواْ الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتىَ‏ تَضَعَ الحَْرْبُ أَوْزَارَهَا (5)

پس هنگامى كه با سپاه كافران رو به رو شديد آنان را گردن بزنيد تا آنگاه كه زمين گيرشان كرديد و اسير شدند بندهايشان را محكم ببنديد تا بعدا يا با احسان و يا با فديه آزادشان كنيد.اين دستور براى آن است كه جنگ پايان يابد و بارهايش را بگذارد.

می بینید که این آیه تنها از دو گزینه ی آزاد سازی بدون فدیه و با فدیه سخن گفته است و از آنچه در آن زمان و در طول زمانها متداول بوده سخنی به میان نیاورده است.این عبارت تعریض روشنی به برده گیری در جنگ‌ها دارد و آن را با ظرافت تمام ، رد می کند.

از طرفى رجوع به سنت پيامبر(ص)  نيز روشن مى‏‌سازد كه ايشان به هر بهانه‌‏اى، اسيران جنگى را آزاد مى‌‏نمودند؛ به عنوان مثال در جنگ بدر، اسيران زيادى گرفته شد. امّا در مقابل پرداخت مال، آزاد شدند؛ زيرا مسلمانان فقير بودند و مى‏‌خواستند بنيه مالى خود را تقويت نمايند. در جنگ احد، احزاب و فتح مكه، اسيرى گرفته نشد. امّا در جنگ هوازن، خيبر، بنى المصطلق و … اگرچه گروهى به اسارت درآمدند، ولى هريك با چاره‌‏انديشى پيامبر(ص) بدون ايجاد تنش، آزاد شدند؛ مثلاً در جنگ بنى‌‏المصطلق، پيامبر(ص)  با جويريه ـ دختر رييس قبيله ـ ازدواج كرد. وقتى مردم ديدند اسيرانى كه در خانه دارند، از خويشاوندان همسر رسول‏ اللّه هستند، آن‏گاه همه را آزاد كردند.(6) توجه به اين‏گونه رويدادها زيركى خاص پيامبر(ص) را مى‏‌رساند كه بدون تنش، مسائل را حل مى‏كردند. در تاريخ آمده كه جويريه دختر حارث، رييس قبيله بنى‌‏المصطلق، سهم مردى به نام ثابت بن قيس شد. او با ثابت، قراردادى نوشت كه مبلغ مشخصى پول بپردازد و خود را از ثابت بخرد. سپس براى تهيه پول نزد پيامبر(ص) آمد و پيامبر(ص) به او فرمود: «آيا بهتر از اين مى‏خواهى؟» پرسيد: «آن بهتر چيست؟» پيامبر(ص) فرمود: «آن پول را پرداخت مى‏‌كنم و با تو ازدواج مى‏كنم.» او قبول كرد.(7)

در يكى ديگر از جنگ‏ها (جنگ هوازن) اسيران زيادى نصيب مسلمانان شدند و با چاره‌‏انديشى دقيق و حساب شده ی پيامبر(ص)  همه آنان آزاد شدند. پيامبر(ص)  به آنان ياد داد پس از اين‏كه نماز ظهر تمام شد، برخيزند و پيامبر(ص)  را نزد مردم و مردم را نزد پيامبر(ص) شفيع قرار دهند. آنان نيز چنين كردند. آن‏گاه پيامبر(ص)  برخاست و آن‏چه از اسيران كه سهم خود و فرزندان عبدالمطلب شده بود، بخشيد.

مهاجران و انصار نيز گروه گروه اسيران را آزاد كردند. تنها دو طايفه بنوتميم و بنوفزاره نبخشيدند كه پيامبر(ص)  تعهد نمود از غنيمت‏هاى جنگ بعدى به آنان بدهد و همه قبول كردند. در اين ميان يك نفر كه مالكِ پيرزنى فرتوت شده بود، راضى نشد، امّا سرانجام او نيز رضايت داد.(8)

مهمترين قسمت واقعه، پيشنهاد پيامبر(ص)  بود كه آنان برخيزند و پيامبر(ص) و مردم را شفيع نزد يكديگر قرار دهند و به آنان وعده داد كه در آن هنگام من سهم خودم و فرزندان مطلّب را مى‏بخشم و همين كار را نيز كرد تا مردم تحريك شوند و آنان نيز ببخشند و اسيران را آزاد كنند. سرانجام وقتى پيامبر(ص) ديد برخى از مسلمانان از اسيران خود نمى‏‌گذرند و آنان را آزاد نمى‏‌كنند، تعهد نمود كه در مقابل هر نفر، ستة فرائض (شش اسب يا شتر) بدهد.(9)

اين‏ها همه حكايت از برنامه‌‏اى دقيق و زيركانه براى اسيرنگرفتن دارد تا هم قواعد جنگ‏هاى آن زمان تغيير نكند هم دشمن دچار طمع نشود و هم دوست، سستى نورزد و اسيرى نيز در دست مسلمانان باقى نماند.

بنابراين در زمان پيامبر(ص) اسير چندانى گرفته نشد كه او را به عنوان نوكر در خانه‏‌ها بفرستند. اگر هم موردى بوده، او را با تدبيرهاى حكيمانه‌‏اى آزاد مى‏‌ساخته‌‏اند؛ مثلاً اگر حرفه‏‌اى داشته يا خواندن و نوشتن مى‏‌دانسته و آن را به كسى آموزش مى‌‏داده، آزاد مى‌‏شده است.

بررسی کشتن اسیران در غزوه ی بنی قریظه

اشكال: در ماجراى بنى‏‌قريظه تمام مردان آنان که حدود چند هزار نفر بودند كشته شدند و همه زنان و كودكانشان به اسارت مؤمنان درآمدند؟

الف)نظر تاریخی تحلیلی

جواب : تاریخ نگاران تعداد را بین ششصد تا نهصد نفر گرفته اند(10) نه چند هزار. تازه ، تحليل‏گران تاريخ نمى‏‌توانند اين واقعه را قبول كنند كه پيامبر(ص) در يك روز بيش از صد یا هفتصد نفر را پس از تسليم شدن، كشته باشد!(11) احتمالاً اين از دروغ‏‌هايى‌ ا‏ست كه يهوديان براى مظلوم‏‌نمايى ساخته‏‌اند؛ زيرا آنان پيوسته در پاسخ به اين پرسش درمى‏‌مانند كه چه‏ طور نسلى به آن عظمت كه در زمان يوسف عليه‏ السلام در مصر پايه‏ گذارى شد و با موسى عليه ‏السلام از دريا گذشت، امروزه اين‏قدر كم باشند. در حالى كه ساير نژادها، جهان را پركرده ‏اند؟

براى پرده‏ پوشى روى اين ضعف ـ كه ناشى از جنگ‏هاى داخلى خودشان بوده ـ پيوسته مشكل را به بيرون حواله داده، و ديگران را عامل كشتار خويش معرّفى مى‏‌كنند. بعيد نيست كه آنان در درون قلعه، خودشان يكديگر را كشته بعدا اين كشتار را به ديگران نسبت داده باشند. در تاریخ آمده که یکی از پیشنهادهای کعب بن اسد یهودی به آنان این بود که بیایید زنان و فرزندانمان را بکشیم و سپس با شمشیر به جنگ مسلمانان برویم. اگر پیروز شدیم دوباره زن و فرزند پیدا می کنیم و اگر کشته شدیم بر زن و فرزند بیمناک نباشیم.(12)

ب)نظر قرآن پیرامون بنی قریظه

علاوه بر این که تحلیل کنندگان تاریخ ، کشته شدن اسیرانِ طائفه ی بنی قریظه را قبول ندارند قرآن نیز به طور کلی کشتن آنان را نفی می کند.

آیات ذیل که مربوط به بنی قریظه است را بنگرید. در سورۀ احزاب در آیات 26 و 27 آمده است :

وَ أَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَ قَذَفَ فىِ قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِيقًا(26) وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِيَارَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَرْضًا لَّمْ تَطَئوهَا  وَ كاَنَ اللَّهُ عَلىَ‏ كُلِّ‏ شىَ‏ءٍ قَدِيرًا(27)

و خدا کسانی از اهل کتاب را که از احزاب پشتیبانی کردند از قلعه هایشان به زیر آورد و در دلهایشان وحشت انداخت. گروهی را می کشید . گروهی را اسیر می گیرید. – و سرزمین آنان و خانه ها و اموالشان و سرزمینی را که در آن قدم نگذاشته بودید میراث شما قرار داد و خدا بر هر چیزی تواناست.

می بینید که در این دو آیه تمامی فعل ها ماضی است.(به افعالی که زیر آنها خط کشیده شده است توجه کنید) پس پیداست که آیات ، پس از فتح قلعه های آنان و اسیر کردن آنها و مسلط شدن بر خانه ها و باغ های آنان نازل شده است. با این حال چرا  ( تقتلون و تأسرون ) مضارع است؟

به نظر می رسد همین مضارع بودن نشان می دهد که آنان با زن و بچه به خیبر یا جای دیگری رفته اند و خدا به مسلمانان خبر می دهد که در آینده برخی از آنان را می کشید و برخی را اسیر می گیرید.

علاوه بر این ، اگر در جنگ بنی قریظه مردان کشته شده بودند و زنان اسیر شده بودند باید گفته شود ( و اورثکم ارضهم و دیارهم و اهلهم ) اما در آیه سخن از اهل آنان یعنی زن و فرزند آنان نیست.بنابراین به نظر می رسد همین دو آیه دلیل محکمی باشد علیه کسانی که گمان می کنند مردان بنی قریظه کشته شده اند و زنانشان برده گرفته شده اند.

به هر حال وقتى كه اصل كشتار بنى ‏قريظه مورد اشكال، بلكه مورد انكار تحليل‏گران تاريخ است، حكم اسيران آنان نيز همين‏طور خواهد بود. راستى چه‏ طور كسى كه پدرش، برادرش و شوهرش به دست مسلمانان كشته شده است، در خانه مسلمانان زندگى مى‏ كند و كنيز و نوكر آنان است، امّا هيچ‏گاه به فكر نمى‏‌افتد با سم‏ دادن يا با كارد آشپزخانه يا … مالك خود را بكشد؟ چه‏ طور حسّ انتقام از آنان گرفته شده به طورى كه حتى يك مورد ترور گزارش نشده است؟ و حتى يك مورد درباره حكم كنيز يهودى كه مى‏خواهد در منزل به سبك خودشان عبادت كند، گوشت ذبح كند يا … سؤال نشده است تا ثابت شود چنین کنیزانی وجود داشته اند.

به هر حال اثبات برده‏ گرفتن در جنگ‏هاى زمان پيامبر(ص) با چنين داستانى با ترديدهاى زيادى رو به‏ روست و بعيد است كه مورد قبول كسى واقع شود.

بردگان صدر اسلام

تاكنون معلوم شد كسانى كه در جنگ‏هاى پيامبر(ص) دستگير مى‏شدند معمولاً برده نمانده، به انواع نقشه ‏ها و طرح‏‌ها آزاد مى‏شدند. امّا بردگان و كنيزان زيادى در حجاز بودند كه يا در جنگ‏هاى قبل از اسلام، اسير شده و بعد به عنوان برده فروخته شده بودند و يا آدم ‏ربايان، آنان را از آفريقا و ساير مناطق ربوده، در بازارهاى مكه، مدينه و … مى‏فروختند.

اين‏ها هيچ‏ كدام ربطى به اسلام ندارد و علاوه بر اين، آزاد كردن ناگهانى و گروهى آنان به صلاح خود برده ‏ها نبوده؛ زيرا در آن زمان‏ها تمام كارهاى خدماتى، توليدى،امنيتى و … را خود افراد و قبايل به عهده داشتند و حكومت مقتدر و يكپارچه ‏اى نيز بر حجاز حاكم نبوده تا اين خدمات را به شهروندان برساند. امروزه مسأله امنيت شهرها و شهروندان به عهده دولت است. خدمات آب، برق، بيمه و … را شركت‏هاى مختلف انجام مى‏دهند. حمل آذوقه، نگهدارى آن از شرّ دزدان، تأمين نيازهاى عمومى همه و همه متصدى دارد. بنابراين آدمى مى‏تواند با پرداخت پول از تمام مواهب بهره ‏مند شود. امّا در آن زمان تمام اين كارها به عهده قبيله بود و هيچ فردى نمى‏توانست تنها زندگى كند. در آن زمان اگر برده‏اى آزاد مى‏شد، آغاز درگيرى او با مشكلات اجتماعى بود لذا خیلی از برده ها نمی خواستند آزاد شوند و بر فرض که از روی احساسات ، خود را آزاد می کردند با مشکلات فراوانی مواجه بودند. در چنين حالتى يا مجبور مى‏شد با قبيله ‏اى قرارداد ببندد تا در مقابل كارها و خدمات خاصى كه انجام مى‏دهد، از امكانات قبيله استفاده كند که اگر قبیله ای او را قبول می کرد این فرد مولای آن قبیله بود و قبیله نیز مولای او. يا مجبور مى‏شد با يك يا چند نفر بردۀ آزاد شدۀ ديگر نظير خود پيمان ببندد كه در مواقع ضرورى ياور هم باشند (ضمان جريره) يا به ناچار از مالك قبلى خود مى‏خواست تا مسؤوليت او را قبول كرده، او را تنها رها نكند (ضمان عتاق). بنابراين آزادسازى گروهى و به يكباره ی بردگان، آنان را با مشكل مواجه مى‏كرد. از طرفى چون اين كار بايد با اجبار حكومت انجام شود، قبيله‏ ها و مالكان، مسؤوليت يارى‏ رسانى به برده‏ هاى آزادشده را نمى‏‌پذيرفتند و خوف تلف شدن اكثر برده‏ ها وجود داشت؛ زيرا نه شغل چندانى وجود داشت و نه امكاناتى داشتند. بنابراين آزادسازى بردگان بايد به گونه‏ اى تحقق مى‏يافت كه رابطه دوستى مالك و برده، قطع نشود؛ به همين دليل هر وقت مالك، گناهى انجام مى‏داد، بايد برده‏اى آزاد مى‏كرد تا اين كار، راهى براى آمرزش گناه تلقى شود. در واقع مالك، خود را مقصر بداند، نه برده و حكومت را.

دستورهاى دينى كه منجر به آزاد كردن برده مى‏شود معمولاً از اين قبيل است:

1) کفاره روزه خوردن به صورت عمدى.(13)

2) کفاره سوگند شكنى.(14)

3) کفاره قتل از روى خطا و جهالت.(15)

4) کفاره ی ظهار(16)

5)کفاره حد زدن به برده ، بدون اینکه گناهی مرتکب شده باشد.(17)

5) آزادسازى به مناسبت اعياد و به دست آوردن اجر و ثواب الهى.(18)

6)یکی از مصرفهای زکات نیز آزادسازی بردگان است.(19)

به اين ترتيب آزادكردن بردگان در دستور كار قرار مى‏‌گرفت و بردگان به تدريج آزاد مى‌‏شدند به گونه‏ اى كه ياور و حامى خود را نيز از دست نمى‏دادند. و روح دوستى بين برده آزادشده و قبيله آزادكننده، حاكم بود. او خود را از آنان مى‌‏دانست و آنان نيز حمايتش مى‏كردند. از طرفى شغل آدم‏ فروشى و آدم‏ ربايى به شدت تقبيح شد. حديث «شرالناس من باع ‏الناس» (20) و احاديث ديگر درباره نخاسان (برده‏ فروشان) روايت شد تا افراد از اين شغل دست برداشته، برده ‏اى وارد جامعه مسلمانان نشود. از سوى ديگر روند فكرى و فرهنگ اجتماعى مردم به نحوى شكل مى‏گرفت كه اميد آن بود تا ظرف كمتر از چند سال برده‏ دارى كاملاً از جامعه مسلمانان ريشه‏ كن شود. امّا رسول خدا(ص) رحلت كرد و جانشينان او آن‏چنان‏كه شايسته بود، راه او را نشناختند یا نخواستند بشناسند. اسيران جنگى را برده پنداشتند. نخاسان نيز به كار خود ادامه دادند. پس از مدتى بنى‏ اميه و بنى ‏عباس حاكم شدند كه رفتارهايشان نه تنها به اسلام اصيل هيچ ربطى نداشت، بلكه كاملاً از آن بيگانه بود. حداقل اين‏كه كارهاى آنان مورد تأييد شيعه عدليه، پيروان حضرت على عليه‏ السلام نبوده و نيست، و لكّه‏ هاى ننگ آنان بر دامن اسلام نمى‏‌نشيند.

بررسی نظر مشورتی حضرت علی(ع) به خلیفه ی دوم

اشكال: حمله به ايران و اسير كردن آنان و … در زمان عمر با مشورت حضرت على عليه ‏السلام بوده است.(21) به هر حال سكوت حضرت على عليه‏ السلام در مقابل برده ‏گيرى عمر به مثابه تأييد كارهاى اوست و موجب مى‏شود كه جواز برده ‏گيرى به شيعه نيز مستند شود.

جواب: به حكومت رسيدن عمر و حمله او به ايران هيچ‏ كدام مورد تأييد حضرت على عليه ‏السلام نبود. پس از حمله و بروز مشكلات، عمر تصميم داشت، خود به خط مقدم برود كه حضرت او را منع كرد؛ زيرا اگر وى به اين كار اقدام مى‏‌كرد و ايرانيان مى‌‏فهميدند كه او خليفه است، امكان داشت به يك‏باره حمله كرده، او را بكشند و تمام مملكت اسلامى را اشغال كنند و از اسلام نامى و نشانى نماند. بنابراين به او پيشنهاد داد در مدينه بماند تا شكست احتمالى لشكريان، اساس اسلام را از بين نبرد و مضمون خطبه 146 همین است که بیان شد.

بررسی شرکت امام حسن و امام حسین علیهما السلام در جنگ ایران

اشکال : ایشان فرزندانش را به جبهه ی نبرد فرستادند. آیا این به مثابه ی تایید جنگ نیست؟

جواب : بزرگترین فرزندان حضرت علی ، امام حسن و امام حسین بودند که در سال سوم و چهارم هجری به دنیا آمدند(22) و حمله ی اعراب به ایران و فتح آن در سال چهاردهم هجری بوده است(23) و بعید به نظر می رسد که کودکان 10 و 11 ساله در جنگ شرکت کرده باشند. تازه از خطبه 207 روشن می شود که حتی در جنگ صفین نیز حضرت علی(ع) حاضر نبود که حسن یا حسین علیهما السلام در جنگ شرکت کنند و فرمود : امْلِكُوا عَنِّي هَذَا الْغُلَامَ …. این پسر را نگه دارید تا جلو نرود چون می ترسم کشته شود و نسل رسول الله (ص) منقطع شود.(24) آنگاه بعید است که حضرت علی(ع) گذاشته باشد این دو ، در جنگ ایران شرکت کرده باشند.

برده‏ دارى در عصر خلفاى اسلامى

در عصر نبوى تلاش شد تا اسيران جنگى، برده نشوند و بردگان پيشين به تدريج آزاد شوند. از طرفى كار نخاسان (برده‏ فروشى) بدترين شغل دانسته شد. در زمان خلفاى پس از پيامبر(ص) از مشركان و كافران، اسيرانى گرفته شد و به عنوان برده فروخته شدند. قاچاقچيان انسان نيز افرادى را از قاره آفريقا يا ساير مناطق، دزديده، در حجاز و جاهاى ديگر مى‏‌فروختند؛ به همين دليل برده‏ فروشى ريشه‏ كن نشد، نه اين‏كه اسلام با برده‏ دارى و اين‏گونه كارها موافق باشد، بلكه چون دين به دست نااهلان ناآگاه افتاد، كارهايى كردند كه ـ شايد با ظاهر اسلام سازگار بود، ولى ـ با روح اسلام يقينا سازگارى نداشت.

بررسی ازدواج برخی از امامان با کنیزان

اشكال: همين‏كه شيعيان پذيرفته ‏اند مادر برخى از امامان كنيز بوده ‏اند، نشان مى‌‏دهد پدر آن امام، كنيزى خريده، از او بچه‏ دار شده است. بنابراين اسلام، خريدن برده، جواز فروش برده، اسيرگرفتن و بقيه احكام آن را تأييد مى‏كند.

جواب: اوّلاً نه كارهاى حكومتى به دست امامان شيعه بود و نه كارهاى واليان را تأييد مى‌‏كردند. حتى حضرت رضا عليه ‏السلام كه ولايت‏ عهدى مأمون را قبول كرد، مبتنى بر اين شرط بود كه در هيچ كارى دخالت نكند. بنابراين برده ‏گيرى خلفا در جنگ و قاچاقچيان در غير جنگ، ربطى به اسلام ‏مداران راستين ندارد.

ثانيا اگر در چنين شرايطى، امام عليه ‏السلام با پول شخصى خود برده يا بردگانى را خريده تا به تدريج زمينه آزادى آنان را فراهم كند، بهترين كارى‏ست كه مى‌‏توانست در حق بندگان خدا ـ كه اسير حاكمان يا نخاسان شده‌‏اند ـ انجام دهد. مثلا اگر افراد ظالمی فردی را دزدیدند و خویشاوندان او با دزدان معامله کردند و او را به وسیله ی پول نجات دادند ، این به معنای جواز دزدیدن افراد نیست بلکه بهترین راهی است که می توان در زمان بی قانونی یا وضع قانون های ظالمانه به کار برد و اسیر را نجات داد. ائمه ی ما در زمان حاکمیت طاغوت همین کار را می کرده اند.

ثالثا در برخى زمان‏ها به ويژه در زمان امام هادى و عسكرى، حكومت بنى ‏عباس بر ايشان بسيار سخت مى‏گرفت و درصدد بود، دوستان ائمه اطهار را شناسايى، قلع و قمع نمايد و از به وجود آمدن مهدى موعود (عج) جلوگيرى كند. در چنين شرايطى اگر امام عليه ‏السلام از خانواده‏ اى سرشناس دختر می‌‏گرفت، حكومتيان به آن خانواده حساس مى‌‏شدند و آنان را مورد تفتيش و آزار و اذيت قرار مى‏دادند. امام عليه‏ السلام براى جلوگيرى از وقوع اين حساسيت‏‌ها از كنيزان به عنوان همسر استفاده مى‏‌كرد تا مورد آزار قرار نگيرند. بنابراين خريدن، آزادسازى برده، ازدواج با كنيز و … در زمان حكومت بنى‏ عباس و بنى‏ اميه و به طور كلى در تمام دوران خلفاى اسلامى، مشروعيت برده‏ گيرى را اثبات نمى‏‌نمايد.(25)

اشکال : قرآن با صراحت می گوید : عَبْدًا مَّمْلُوكاً لَّا يَقْدِرُ عَلىَ‏ شىَ‏ءٍ (نحل،75) و با این عبارت برده داری را امضاء کرده است.

جواب : ولی نفرموده (العبد المملوک لا یقدر علی شىَ‏ءٍ) و بین این دو تفاوت بسیار است. آنچه قرآن گفته صفت است و حکایت از چیزی می کند که در جامعه مرسوم بوده است و لذا خداوند فرمود :  ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكاً لَّا يَقْدِرُ عَلىَ‏ شىَ‏ءٍ(26) خداوند مثل زده است برده ای را که بر هیچ کاری قدرت ندارد و این نشان می دهد که در جامعه ی آن روز این گونه برده هایی موجود بوده است ولی دلالتی بر تأیید این کار ندارد مثلا شما که می گویید ( آیا یک معتاد که توان نظیف کردن بینی خود را ندارد با یک وزنه بردار متساوی است؟) این مثال شما نشان می دهد که این هر دو در جامعه موجودند نه اینکه امضای معتاد و اعتیاد باشد. دقت کنید تا ریزه کاری های آیات را بفهمید.

اشكال: همه اين مباحث توجيه است. حق اين است كه اسلام با برده‏دارى موافق بوده، ولى امروز چون اقتضاى عقل بشر مذمّت برده‏ دارى ا‏ست، ما نيز عقل را بر نقل مقدّم داشته، برده‏ دارى را محكوم مى‏‌كنيم.

جواب: اوّلاً در درون هر دين و مكتب، همه چيز قابل توجيه نيست. برخى امور آن‏قدر صريح و بى‌‏پرده است كه بايد همان را گفت؛ نظير نماز، روزه، زكات، نفى ظلم، تازيانه بر زناكار و …. امّا برخى امور، مجمل و سربسته و توجيه ‏پذير است. برده و برده ‏دارى با توجه به ماضى بودن “ملكتْ“ در “ملكت ايمانكم“ يا نظاير آن مى‏‌تواند آن‏گونه كه بيان شد، توجيه شود. ثانيا نگارنده بعيد مى‏‌داند كسى بپذيرد كه آن‏چه در جهان امروز روى داد و برده‏ دارى ملغا شد، هزار سال پيش كه عصر جهالت، توحش، بى ‏فرهنگى و … ناميده مى‏شود، قابل اجرا بوده باشد.آن روز اگر برده ها یکباره آزاد می شدند ، همه از فقر و بی امکاناتی می مردند حتی تأمین امنیت آنها مشکل بود.

پیش گامی اسلام در الغای برده داری

در آیه ی 33 سوره نور آمده است :

«وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً وَآتُوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ الَّذِي آتاكُمْ»

و كسانى از بردگانتان كه درخواست مكاتبه بازخريد خود را مى‏كنند، اگر خيرى در آنان سراغ داريد با آنان مكاتبه كنيد و از آن مالى كه خدا به شما داده است به آنان بدهيد.

با دقت در این آیه ، شبهات مربوط به برده داری بهتر حل شود.

شرایط وجوب و چگونگى آزادسازى بندگان به گونه ‏اى كه نه آنان با مشكل مواجه شوند، نه مالكان آنان خسارت ببينند، نه دستورى از دستورهاى شرعى ناديده گرفته شود، در این آیه به طور روشن بيان شده است:

الف) مالك موظف است با بردگانى كه اندک توانمندی برای اداره ی خود دارند و خواستار قرارداد خريد خود هستند، قرارداد ببندد و آنان خود را بخرند و آزاد كنند.

ب) مالك و ساير مسلمانان بايد به چنين برده ‏اى كمك مالى كنند تا مبلغ قرارداد را پرداخته، آزاد شود.

همين دو مساله، كافى‏ است تا نظر اسلام در مورد شخصيت برده، راه آزادسازى وى و احترام به شخصيت او مشخص شود و در عين حال معلوم گردد كه اموال مردم محترم است و نبايد مورد تعرض قرار گيرد و نبايد به مالك، ظلم و اجحافى شود.

دريافت‏ها :

1) خود برده بايد خواستار آزادى خويش باشد؛ زيرا چه بسا افرادى در خود توان اداره خود را نمى دیدند. در زمان‏هاى گذشته، اين ناتوانى بسيار مشهود بود؛ زيرا از يك سو نيروى نظامى و انتظامى براى ايجاد امنيت وجود نداشت و از سوى ديگر كارها و راه ‏هاى درآمد، محدود به كشاورزى، دامدارى و نظاير آن بود كه امكانات خاصى را مى‏‌طلبيد و همه افراد، آن امكانات (نظير زمين، آب، دام و …) را در اختيار نداشتند؛ به همين دليل حتى بردگان آزادشده، خود را به قبيله‏ اى مرتبط مى‏‌ساختند تا در مقابل وظايفى كه به انجام آن متعهد مى‌‏شدند، از اعتبارات و امتيازات آن قبيله برخوردار شوند. اين افراد را “موالى” مى‌‏گفتند. در چنين شرايطى گاهى برده مى‏‌دانست كه با آزادشدن، تازه گرفتارى ‏هايش شروع مى‏‌شود. بنابراين تقاضاى آزادشدن نداشت. يا گاهی مالك او آن‏قدر خوب بود كه از دست دادن چنين مالكى، براى او زيان‏ بار بود. گاهى فقر و نادارى موجب مى‏‌شد افرادى حاضر شوند، نوكرى فردى را بپذيرند و صبح تا شب براى او كار كنند. در عوض او خوراك متعارف آنان را تأمين كند.

به هر حال طبق آيه، اوّلين قدم براى آزادى هر فردى، خواست خود اوست كه اين خود نوعى احترام به افرادست تا خواست آنان، مقدّمه‏ اى براى اقدام ‏هاى بعدى باشد.

2) پس از آن‏كه برده، خواستار آزادى خود شد، بايد بين او و مالكش، قراردادى نوشته شود تا مبلغ، زمان و ساير شرايط در آن مشخص گردد. نوشتن اين قرارداد و تسليم مالك در مقابل خواست برده، واجب است و امرِ «كاتبوهم»(27) بر آن دلالت دارد زیرا در جای خود گفته شده است که امر ، ظهور در وجوب دارد مگر اینکه قرینه ای بر خلاف آن اقامه شود و در اینجا قرینه ای وجود ندارد که امر را استحبابی یا ارشادی کند.

اين مسأله از يك سو وجوب آزاد كردن برده پس از درخواست او را مى‌‏رساند و از سوى ديگر احترام و اهميت مال مالك را مى‏‌رساند كه نبايد مورد تعرض قرار گيرد. در اين ميان نبايد مالك يا برده ضررى كنند؛ پس راه‏ حل بينابينى ارائه شد تا برده، پولى به دست آورد و به مالك بدهد.

سؤال: آيا بهتر نبود جامعه يا پولداران جامعه موظف مى‏‌شدند، برده‏ها را بخرند و آزاد كنند؟ يا پيامبر(ص)  يك‏باره برده‏ دارى را الغا مى‌كرد؟

جواب : اوّلاً شايد بردگانى نمى‏‌خواستند آزاد شوند. ثانيا در اين صورت، برده هميشه خود را مديون ثروتمندان مى‏‌دانست. امّا وقتى به دلخواه و با سرمايه ی خود آزاد شود، هيچ‏كس بر او منّتى ندارد. ثالثا چنین کاری در اسلام انجام شده است زیرا اسلام يكى از مصارف زكات را آزادسازى برده ‏ها قرار داده، به مسلمانان
سفارش كرده به چنين بردگانى كمك كنند. همچنين از مالكان خواسته كه آنان نيز كمك كنند تا بردگانی که خواستار آزادی هستند آزاد شوند.

سوال : آیا واقعا افرادی هستند که بخواهند برده باشند؟

جواب : من خودم از فردی پرسیدم جوانی چه می کردی؟گفت : نوکر بودم.گفتم یعنی چه؟گفت : برای مردم کار می کردم به شرطی که به من نان دهند تا گرسنه نمیرم.شما امروز که همه ی امکانات وجود دارد را در نظر می گیرید ولی صد سال پیش چنین نبود.شما از پیرمردان بپرسید تا وضع گذشته را که نه نان بود و نه امنیت ، برایتان تشریح کنند تا معلوم شود واقعا افرادی نمی خواستند آزاد باشند چون نمی توانستند خود را تأمین کنند.

در آیه ی مورد بحث آمده است : «إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً»(28)

اگر در آنان (بردگان) خيرى يافتيد با آنها قرار داد مکاتبه ببندید.

شايد مراد اين است كه معلوم شود بردگان، حرفه‏ اى مى‏‌دانند تا در سايه آن پولى پيدا كنند؛ زيرا در بسيارى از جاها “خير” به معناى مال است و شايد مراد، مسلمان شدن برده باشد و شايد هر دو.

بنابراين قدر متيقن از وجوب، اين است كه برده ، مسلمان و داراى حرفه باشد و در نتيجه هيچ مولايى حق ندارد، درخواست قرارداد آزادىِ برده مسلمان خود را ـ كه حرفه‏ اى مى‌‏داند و توان كسب پول دارد ـ ردّ نمايد. امّا با توجه به نكره بودن «خيرا» مى‏‌توان گفت: اگر كوچك‏ترين خوبى یا توانی را داشت و خودش نيز تقاضاى آزادشدن را داشت، بايد با او قرارداد نوشت.

اشكال : قيد «إِن علمتم فيهم خيرا» به هر حال مشكل ‏ساز است و الغاى برده ‏دارى را با مشكل مواجه مى‏‌كند؛ زيرا مالك مى‏‌تواند بگويد: «من در او خيرى نيافتم؛ پس با او قرارداد نمى‏‌بندم.»

جواب: اوّلاً چرا بايد هميشه به همه امور و همه مسلمانان بدبينانه نگاه كنيم؟ ثانيا «ان علمتم» ممكن است متوجه جميع مسلمانان باشد. در اين صورت تمام مسلمانان منحرف نيستند، و وقتى در برده ‏اى صلاحيت ديدند، به مالكش مى‌‏گويند و در صورت خواست برده ، حتى مالک را تحت فشار قرار مى‌‏دهند تا با برده‏ اش قرارداد آزاد شدن ببندد. مؤيدِ اين‏كه خطاب «ان علمتم» همه مسلمانان را فرامى‏‌گيرد، عبارت «وآتوهم من مال اللّه» است كه تنها خطاب به مالكان بردگان نيست، بلكه تمام مسلمانان مى‌‏توانند و حتى مستحب است كه به چنين برده‏ اى كمك كنند.

ثالثا در روايات، مصداق‏ هايى مشخص شده است كه بر اساس آن مى‏‌توان مالك را ملزم كرد. برخى روايات، ايمان را به عنوان مصداق “خير” مشخص كرده‏ اند و برخى توان كسب مال را. بنابراين هنگامى كه كسى هر دو ويژگى ايمان و توان كسب مال را داشت، مالك حتما بايد پس از درخواست برده، با وى قرارداد امضا كند. البته هرگاه برده تنها يكى از اين دو ويژگى را داشت، شايد الزام مالك به نوشتن قرارداد، وجهى نداشته باشد، امّا در اين حال، برده مى‏‌تواند ويژگى ديگر را در خود ايجاد كند و اين خود به خود، ترغيب به ايمان و فراگيرى فنون كسب درآمد است. علاوه بر اين، حكومت يا مسلمان ديگرى مى‏‌تواند چنين برده‏ اى را از مالكش بخرد و با شرايط راحت‏ ترى آزاد كند. حتى آزاد كردن بردگان از سهم زكات كه در اختيار حكومت و از صدقه‏ هايى كه نزد مردم است، مستحب و پيوسته مورد ترغيب بوده است. بنابراين مى‏‌توان گفت: «عبارت «والذين يبتغون … آتاكم» زيباترين و منصفانه ‏ترين شكل آزادكردن بردگان را مطرح كرده است.»

سؤال: فاعل «آتوهم» كيست و زمان آن چه وقت است؟

جواب: دادن مال به بردگان در مرتبه اوّل، متوجّه مالكان آن‏هاست تا مقدارى از مال ‏الكتابه را نگيرند يا پس از نوشتن قرارداد، پولى به برده بدهند تا او با انگيزه تمام، در راه آزادى خويش اقدام كند. در مرتبه دوم، امر «آتوهم» خطاب به صاحبان زكات است تا از سهم زكات كه بر آنان واجب است، در اين راه بدهند «و فى الرقاب» در مرحله سوم از تمام افراد جامعه انتظار مى‏رود براى آزادى چنين برده ‏اى، اقدام كنند:

«وَآتُوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ الَّذِي آتاكُمْ»

و از آن مالى كه خدا به شما داده است به آنان بدهيد.

خداوند در بحث انفاق معمولاً مال را به خود نسبت مى‏‌دهد تا افراد توجه داشته باشند كه دهنده مال، خداوند است و شكرگزارى از او اقتضا مى‌‏كند كه مال را در راهى كه او خواسته است، هزينه كنند و بخل نورزند؛ مثلاً در اوایل سوره بقره آمده است: «وممّا رزقناهم ينفقون» و [اهل تقوا] از آن‏چه به آنان عطا كرده‏ ايم، انفاق مى‏‌كنند.(29)

انسان بايد اموال خود را از آنِ خدا بداند؛ زيرا با اعضا و جوارح خدادادى در طبيعتى كه آن نيز متعلق به خداست، كار كرده و مالى به دست آورده؛ پس آن مال حقيقتا از آنِ خداست اگرچه اعتبارا مال آن شخص است و مالکیت فردی در اسلام معتبر است.

سؤال: پرداخت چه اندازه مال به چنين برده‏ اى لازم است؟

جواب: در آيه مقدارى تعيين نشده است. حال با توجه به اين‏كه او نيازمند مال براى آزادى خويش است، ممكن است وجوب اعطا به مقدارى باشد كه او بتواند خود را آزاد كند. آن‏گاه پس از آزادى اگر بر او عنوان فقير صدق كند، بايد از سهم فقرا به او كمك كرد. از طرفى ممكن است از همان اوّل، وجوب اعطا به مقدارى باشد كه او بتواند علاوه بر پرداخت حق مالك، زندگى مستقلى را براى خود شروع كند.

اشكال: در روايتى آمده است كه سلمان فارسى آزاد كردن برده بدون حرفه و مال را نپذيرفت و گفت: «او (برده) با اين قرارداد نزد مردم رفته، گدايى مى‏‌كند و صدقه ‏هايى كه به او مى‏‌دهند به من مى‏‌دهد، در حالى كه صدقه‏ ها، چرك ‏هاى دستان مردم است.»(30)

جواب: پيامبر(ص)  براى اين‏كه مردم به ويژه بنى‏ هاشم را از گرفتن صدقه منع كند، صدقه را «اوساخ ايدى الناس؛ چرك‏ هاى دست مردم» (31) ناميد، وگرنه مال، مال است و تفاوتى ندارد. به عبارت ديگر خود پيامبر(ص)  صدقه قبول نمى‌‏كرد، امّا وقتى يكى از فقيران صدقه ‏اى قبول مى‌‏كرد و با آن غذايى درست و پيامبر (ص)را ميهمان مى‏‌كرد، حضرت از آن مى‏‌خورد و مى‌‏فرمود: «براى او صدقه است و براى من هديه»(32)

داستان بريره در اين رابطه معروف است كه براى او صدقه‏اى آوردند و او با آن، پيامبر(ص)  را ميهمان كرد.(33) بنابراين پول‏هايى كه برده از مردم مى‌‏گيرد، براى او، صدقه و اوساخ الناس است. امّا وقتى به مالك مى‌‏دهد، از صدقه بودن خارج شده، قيمت برده به حساب مى‌‏آيد. به هر حال يا استناد اين سخن به سلمان، داراى اشكال است يا سلمان آن زمان اين مسأله را نمى‌‏دانسته است.

اشکال : فقیهان شیعه و سنی از این آیه و نظائر آن ، وجوب آزاد سازی برده را نفهمیده اند.

جواب : این که فقیهان چه فهمیده اند ، ضربه ای به آنچه بیان شد نمی زند زیرا منابع سخن ما قرآن و سنت بود که دلالتش روشن شد. عقل نیز تسلط انسان بر انسان را نمی پذیرد.اجماع فقیهان نیز چون خالی از وجود معصوم است حجت نمی باشد و چون معلوم است که فقیهان بر طبق فهم خود از قرآن و سنت فتوا داده اند پس اجماعشان مدرکی است و فاقد اعتبار می باشد.

به طور کلی فراموش نکنیم که منابع اصلی دین ، قرآن و سنت است نه فهم فقیهان.بله ، در مواردی فهم آنان ما را  در فهم قرآن و سنت یاری می دهد و در مواردی یاری نمی دهد.

نتیجه گیری :

دقت در آیات قرآن و سیره ی پیامبر(ص) نشان می دهد که دین اسلام به هیچ نحوی برده گیری را مجاز نشمرده است و خواستار آزادی برده ها نیز بوده است اما چون شرائط مادی ، امنیتی و …. برای آزاد شدن برده ها نبوده یک مرتبه آنان را آزاد نساخته است ولی به اربابان دستور داده که هرگاه برده ای خواست آزاد شود و در او توان این کار را دیدید با آنان عقد مکاتبه (قرار بازخرید) ببندید تا شما به پول خود برسید و او به آزادی و از مال الزکات ، صدقات و …. به او بدهید تا خود را آزاد کند.

باز برای اینکه برده ای نماند کفاره ی بسیاری از گناهان را آزاد سازی برده قرار داده است.

آنان که به اسلام اشکال می کنند ، اسلام را از طریق قرآن و سنت نشناخته اند بلکه از طریق عمل حکومتها و فتوای فقیهان شناخته اند که گاهی اوقات تحت تاثیر جو حکومت و مردم بوده اند و اگر مستقیم به سراغ قرآن رفته بودند آنرا به نحو دیگری می شناختند و آنگاه چنین اشکالاتی نمی کردند.

پی نوشتها :

(1)سوره نساء ، آیات 3 و 24 و 25 و 36 و سوره نور ، آیات 33 و 58 و سوره روم ، آیه 28

(2) سوره نحل ، آیه 71 و سوره مومنون ، آیه 6 و سوره احزاب ، آیه 50 و سوره معارج ، آیه 20

(3)سوره احزاب ، آیه 52

(4) سوره نور ، آیه 31 و سوره احزاب ، آیه 55

(5) سوره محمد ، آیه 4

(6)اسد الغابه ، جلد 7 ، صفحه 126 و الکامل فی التاریخ ، جلد 1 ، صفحه 578

(7)شیوه همسرداری پیامبر(ص) به گزارش قرآن و سنت ، صفحات 98 و 99 از نگارنده

(8)السیره النبویه ، مجلد 2 ، جلد 3،4 ، صفحات 488 و 489

(9)همان ، صفحه 490

(10)در کتاب السیره النبویه ، مجلد 2 ، جلد 3،4 ، صفحه 241 آمده است که آنان 600 تا 700 نفر بوده اند و آنان که زیاد گفته اند هشتصد یا نهصد نفر گفته اند.

(11)رجوع شود به کتاب تحلیلی اسلام از دکتر شهیدی

(12)السیره النبویه ، همان ، صفحات 235 و 236

(13)العروه الوثقی ، کتاب الصوم ، فصل فیما یوجب الکفاره. نیز رجوع شود به کتاب وسائل الشیعه ، جلد 7 ، ابواب ما یمسک عنه الصائم ، باب 8

(14)سوره مائده ، آیه 89

(15)سوره نساء ، آیه 92

(16)سوره مجادله ، آیه 3

(17) روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه، جلد 6، صفحه 276

(18) وسائل الشيعه ، كتاب العتق ، باب استحباب العتق

(19)سوره بقره ، آیه 177

(20)کافی ، جلد 5 ، صفحه 114

(21)نهج البلاغه ، خطبه 146

(22)الارشاد ، جلد 2 ، صفحات 5 و 27

(23)الکامل فی التاریخ ، جلد 2 ، صفحه 96 و همچنین شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ، جلد 9 ، صفحه 97

(24)نهج البلاغه ، خطبه 207

(25)شاید ذکر خاطره ای برای تقریب مطلب به ذهن مناسب باشد.آیت الله موسوی اردبیلی حفظه الله و مرحوم آیت الله منتظری هر دو نزد یک دکتر ، چشم خود را عمل کردند. اولی پس از انجام آزمایش‌ها به قم آمد و فردا برای عمل رفت و دومی شب را در همان بیمارستان خوابید تا صبح عمل شود.وقتی علت را از خود دکتر جویا شده بودند گفته بود به آیت الله منتظری نیز گفتم برو و صبح بیا. جواب داد : کجا بروم؟ اگر قم بروم چون در حصر هستم نمی توانم صبح بیایم و اگر به تهران بروم منزل هرکسی که بروم برای او مشکلاتی ایجاد می شود و روی او و خانواده اش حساس می شوند. به همین دلیل بود که به او اتاقی داده شد تا شب در بیمارستان بخوابد و صبح عمل شود.

(26)سوره نحل ، آیه 75

(27)سوره نور ، آیه 33

(28)همان

(29)سوره بقره ، آیه 3

(30)مجمع البیان ، مجلد 4 ، جلد 7،8 ، صفحه 140 ، ذیل آیه 33 سوره نور

(31)وسائل الشیعه ، جلد 6 ، صفحه 186 ، دوره 20 جلدی

(32)کنزالعرفان ، جلد 6 ، صفحه 117 ، حدیث 15096

(33)همان ، جلد 6 ، صفحه 605 ، حدیث 17078