لینک فایل صوتی درس: کلیک

متن درس:

نکات درس تفسیر در تاریخ 14/1/1400

تفسیر آیه 74 سوره انعام

تفاوت اب و والد و نقش آن در آيات مربوط به حضرت ابراهيم در قرآن

وَ إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْنٰاماً آلِهَةً إِنِّي أَرٰاكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلاٰلٍ مُبِينٍ  ﴿الأنعام‏، 74﴾

و [یاد کنید] هنگامی را که ابراهیم به پدرش آزر گفت: آیا بت هایی را به عنوان معبود خود انتخاب می‌کنی؟ قطعاً من تو را و قومت را در گمراهی آشکار می‌بینم.

نکته 1: در این مجموعه از آیات، داستان ابراهیم و مبارزه شدید او با شرک مطرح شده است و چه بسا مقاماتی که حضرت ابراهیم به آن می رسد به خاطر مبارزۀ بی امان او با شرک و مشرکان بوده است.

نکته 2: آیه مورد بحث کلمه به کلمه‌اش محل بحث و گفتگو است. پس باید این آیه واژه به واژه مورد بررسی قرار گیرد.

نکته 3: در رابطۀ با تعبیر «وَ إِذْ» گفته شده است که قبل از آن «اُذکر» يا «اُذكروا»را بايد در تقدير گرفت. يعني خدا به پیامبر(ص) يا به مردم می‌گوید داستان ابراهیم را به یاد آوريد. این یادآوری ممکن است به چند علت باشد:

الف) پیامبر(ص) وقتی سختی‌های ابراهیم را به ياد بياورد می‌فهمد که او نیز باید در این مسیر سختی بکشد. پس در واقع بیان این آیات یک راهنمایی و ارائه الگو است.

ب) ممکن است بگوییم مشرکان حجاز ابراهیم را قبول داشتند و به او افتخار می‌کردند و این آیه می‌خواهد با یادآوری ابراهیم به آنان گوشزد كند که ابراهیم موحد بوده و با شرک مبارزه می‌کرده تا مشرکان که خود را پیروان آباء خود معرفی می‌کردند با توجه به اینکه ابراهیم از پدران آنها بوده سعی کنند از او تبعیت کنند و دست از شرک بردارند.

ج) وجه دیگری نیز می‌توان گفت و آن اینکه وقتی مطلبی را انسان بیان می‌کند و می‌خواهد دلیل بیاورد گاهی از زبان خودش دلیل می‌آورد و گاهی از زبان دیگران. حال در آیات قبلی دلایل توحید از زبان قرآن و پیامبر اکرم(ص) بیان شد و در اینجا از زبان ابراهیم بیان می‌شود.

نکته 4: برخی مفسران بحث‌هایی مطرح کرده‌اند مثل اینکه اسم دقیق ابراهیم چه بوده است؟ آیا آبراهام بوده یا ابراهیم؟ در مورد آزر نیز بحث است که آیا آزر بوده یا آذر يا آوَر؟ اینها برای كتيبه خوانها و مقايسه كنندگان زبانها و لهجه‌ها مهم است ولي براي ما كه آن علوم را نمي‌دانيم مهم نیست. بحث مهمی که در اینجا باید مطرح کرد کلمۀ «ابیه» است که باید بررسی شود که دقیقا به چه معناست؟ در بین مفسران اختلاف است که آیا آزر پدر واقعی ابراهیم بوده یا اینکه آزر عمو یا مربی ابراهيم يا كدخداي محل يا… بوده است؟

باید به این نکته توجه داشت که در زبان عربی، اب و ام عمومیت دارند و منظور فقط پدر و مادر صلبی نيست. در عربی به پدر و مادر صلبی والد و والده می‌گویند ولی اب و ام به غیر از پدر و مادر صلبی نیز گفته می‌شود.

در روایتی نیز داریم که: آبائك ثلاثة: أبٌ ولدک، و أبٌ زوجک، و أبٌ علّمک

البته این روایت در کتب حدیثی معروف نیست بلکه در برخی کتبی که جنبۀ روایی ندارند ولی روایاتی را نقل کرده‌اند آمده است مثل جامع السعادات، ج ‏3، ص 140

حدیث دیگر داریم که انا و علی ابوا هذه الامة. (بحار الانوار، ج 23 ، ص 259 .)

و اما آیت الله جوادی آملی نیز آیاتی آورده‌اند که ثابت کنند «اب» معنای عامی دارد از جمله این آیات:

قٰالُوا نَعْبُدُ إِلٰهَكَ وَ إِلٰهَ آبٰائِكَ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ إِلٰهاً وٰاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ  ﴿البقرة، 133﴾

گفتند: خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را که خدای یگانه است می‌پرستیم، و ما تسلیم اوییم.

وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبٰائِي إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ مٰا كٰانَ لَنٰا أَنْ نُشْرِكَ بِاللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ ﴿يوسف‏، 38﴾

و [از ابتدا] از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کرده ام، برای ما شایسته نیست که چیزی را شریک خدا قرار دهیم.

از این دو آیه به دست می‌آید که «اب» معنای عام دارد و عمو  و جدّ را نیز شامل می‌شود.

وَ جٰاهِدُوا فِي اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ هُوَ اجْتَبٰاكُمْ وَ مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرٰاهِيمَ هُوَ سَمّٰاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ ﴿الحج‏، 78﴾

و در راه خدا چنان که شایسته جهاد است، جهاد کنید؛ او شما را برگزید و بر شما در دین هیچ مشقت و سختی قرار نداد. [در دینتان گشایش و آسانی قرار داد مانند گشایش و آسانیِ] آیین پدرتان ابراهیم، او شما را پیش از این « مسلمان » نامید.

در این آیه نیز ابراهیم پدر مسلمانان معرفی شده در حالی که ابراهیم پدر همۀ مسلمانان و حتی پدر همۀ عرب‌ها نبوده است.

پس اب معنایی عام‌تر از والد دارد؟

پرسش: آیا اشکالی دارد که بگوییم آزر پدر واقعی ابراهیم است؟

جواب: اگر اب و والد را به یک معنا گرفتیم و گفتیم آزر پدر واقعی ابراهیم است آیات قرآن متناقض می‌شوند و حرف‌های ابراهیم که در قرآن نقل شده است دارای تناقض می‌شوند اما اگر این دو کلمه را به دو معنا بگیریم تناقضی پیش نمی‌آید.

علاوه بر این حدیثی از پیامبر(ص) داریم که فرموده‌اند پدران من همگی موحد بوده‌اند و در زیارت وارث نیز آمده است:

یا اَبا عَبْدِ اللَّهِ اَشْهَدُ اَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الاْصْلابِ الشّامِخَةِ وَالاْرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجاهِلِیَّةُ بِاَنْجاسِها وَلَمْ تُلْبِسْکَ مِنْ مُدْلَهِمّاتِ ثِیابِها…

با این موارد باید گفته شود که آباء پیامبر(ص) و ائمه همه موحد بوده‌اند و به نجاست شرك آلوده نشده‌اند.

پس برای اینکه آیات قرآن متعارض نشود و حدیث نیز اشتباه در نیاید باید «اب» در آیه را عام معنا کنیم.

و اما بحث تعارض آیات این‌گونه است که ابراهیم به پدرش قول داد که من برای تو استغفار می‌کنم. به این آیات از سوره مریم دقت کنید:

قٰالَ أَ رٰاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يٰا إِبْرٰاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اُهْجُرْنِي مَلِيًّا  ﴿مريم‏، 46﴾

[پدرش] گفت: ای ابراهیم! آیا تو از معبودهای من روی گردانی؟ اگر [از بت ستیزی] باز نایستی، قطعاً تو را سنگسار می  کنم، و [تا از من آسیبی به تو نرسیده] زمانی طولانی از من دور شو.

قٰالَ سَلاٰمٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كٰانَ بِي حَفِيًّا  ﴿مريم‏، 47﴾

ابراهیم گفت: سلام بر تو، به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش می  خواهم؛ زیرا او همواره نسبت به من بسیار مهربان است.

حال به آیات سوره توبه توجه کنید:

مٰا كٰانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَ لَوْ كٰانُوا أُولِي قُرْبىٰ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ  ﴿التوبة، 113﴾

پیامبر و اهل ایمان را نسزد که برای مشرکان پس از آنکه روشن شد که آنان اهل دوزخند، درخواست آمرزش کنند، هر چند از خویشان باشند.

وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّٰ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ فَلَمّٰا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرٰاهِيمَ لَأَوّٰاهٌ حَلِيمٌ  ﴿التوبة، 114﴾

و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز به سبب وعده ای که به او داده بود، نبود [که اگر از بت پرستی خودداری کند، برای او آمرزش بخواهد] پس هنگامي كه برای او روشن شد که وی دشمن خداست از او بیزاری جست؛ یقیناً ابراهیم بسیار مهربان و بردبار بود.

حال آیاتی نیز از سوره ابراهیم بخوانیم:

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعٰاءِ  ﴿إبراهيم‏، 39﴾

همه ستایش ها ویژه خدایی است که اسماعیل واسحاق را در سنّ پیری به من بخشید؛ یقیناً پروردگارم شنونده دعاست.

رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاٰةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنٰا وَ تَقَبَّلْ دُعٰاءِ  ﴿إبراهيم‏، 40﴾

پروردگارا! مرا بر پادارنده نماز قرار ده، و نیز از فرزندانم [برپادارندگان نماز قرار ده]. و پروردگارا! دعایم را بپذیر.

رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوٰالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ اَلْحِسٰابُ  ﴿إبراهيم‏، 41﴾

پروردگارا! روزی که حساب برپا می‌شود، مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را بیامرز.

از این آیات بدست می‌آید که ابراهیم در زمان پیری برای پدرش استغفار کرده است و اگر بگوییم این پدر، همان آزر بوده که مشرک بود با آیات سوره توبه سازگار نیست که می‌گوید ابراهیم از پدرش تبری جست.

شما این بحث را در المیزان ج 7 ص 162 و صفحات بعدي می‌توانید مشاهده کنید.

نکته 5: اسم آزر تنها در آیه 74 سوره انعام آمده است و این آیه به نظر می‌رسد چكيده داستان ابراهيم است؛ زيرا  لحن اين آیه تند است. تعبیر إِنِّي أَرٰاكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلاٰلٍ مُبِينٍ نمی‌تواند مربوط به مراحل اول دعوت باشد.

در ابتدای دعوت باید مثل آنچه که در سوره سبأ آمده است پیش برود که می‌فرماید:

قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللّٰهُ وَ إِنّٰا أَوْ إِيّٰاكُمْ لَعَلىٰ هُدىً أَوْ فِي ضَلاٰلٍ مُبِينٍ  ﴿سبإ، 24﴾

[به مشرکان] بگو: چه کسی از آسمان ها و زمین به شما روزی می‌دهد؟ بگو: خدا. و بی تردید ما یا شما بر هدایت یا در گمراهی آشکار هستیم.

قُلْ لاٰ تُسْئَلُونَ عَمّٰا أَجْرَمْنٰا وَ لاٰ نُسْئَلُ عَمّٰا تَعْمَلُونَ  ﴿سبإ، 25﴾

بگو: شما از گناه ما بازخواست نخواهید شد، و ما هم از آنچه شما انجام می‌دهید، بازخواست نخواهیم شد.

این گونه بحث کردن احترام گذاشتن به طرف مقابل است. حال وقتی در آیۀ مورد بحث می‌بینیم که ابراهیم صراحتا به پدرش و قوم او گمراهی را نسبت می‌دهد مشخص می‌شود که این عین کلام حضرت ابراهیم نیست بلکه خلاصۀ چیزی است که ابراهیم بعد از سال‌ها تبلیغ و آزار کشیدن از طرف آزر به او گفته است.

پس آیه 74، خلاصۀ کار حضرت ابراهیم در طول چندین سال است و در واقع جمع بندی از مجموع کارهای ابراهیم است. بنابراین تعبیر وَ إِذْ قٰالَ بیان خلاصه‌ای از نتیجه‌گیری ابراهیم را بیان می‌کند و نمی‌تواند مربوط به اوایل بلوغ حضرت ابراهیم باشد.