برای شنیدن فایل صوتی جلسه بیست و چهارم تفسیر سوره اعراف وارد لینک زیر شوید:

↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓

لینک جلسه بیست و چهارم تفسیر سوره اعراف

متن پیاده شده این جلسه

نکات درس تفسیر در تاریخ 20/03/1403(نوشته شده توسط یکی از شاگردان استاد عابدینی)

تفسیر آیه 6 سوره اعراف

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ  ﴿الأعراف‏، 6﴾

[روز قیامت] از کسانی که پیامبران به سویشان فرستاده شده ، و از شخص پیامبران به طور یقین پرسش خواهیم کرد.

نکته 1: در جلسۀ گذشته بیان و تفسیر علامه طباطبائی در تفسیر المیزان را بیان کردیم و مشخص شد نظر ایشان چه تفاوتی با نظر بنده دارد. حال در این جلسه ابتدا نظر دو مفسر دیگر را مطرح می‌کنم:

در تفسیر التحریر و التنویر، ج8، ص21 فاء در ابتدای آیه 6 عاطفه دانسته شده است که برای ترتیب بین خبرهاست یعنی از خبر ظالمان در مورد احوال دنیایی آنها به خبر احوال اخروی آنها منتقل شده است.

و اما در تفسیر تسنیم، ج28، ص108 در مورد فاء این عنوان را زده است که: «راز کاربرد حرف عطف فاء و تأکید فراوان» و سپس مطالبی گفته‌اند که خلاصه‌اش چنین است:

زمان قیامت طبق آیات قرآن بسیار نزدیک است. از این رو فاء دلالت دارد که قیامت نزدیک است و اگر در مواردی برای بحث روز قیامت «ثم» آمده است دلالت ندارد که قیامت دور است بلکه چه بسا فاء از دید خدا و «ثم» از دید مردم باشد.

نکته 2: در تعبیر فَلَنَسْئَلَنَّ از ضمیر جمع استفاده شده یعنی ما سؤال می‌کنیم و این جمع شاید دلالت بر این داشته باشد که خدا و علل و اسباب سؤال می‌کنند و این علل و اسباب می‌تواند فرشتگان باشند. فرشتگانی که قابض ارواح یا مالک دوزخ هستند و از هنگام مرگ تا برپایی قیامت و حتی در جهنم از ظالمان سؤال می‌کنند.

در واقع همان‌طور که در آیات قبل از ضمیر متکلم مع الغیر استفاده شد که دلالت داشت مردم در هلاکت ستمکاران نقش اساسی داشتند در این آیه نیز می‌توان گفت فرشتگان در سؤال کردن نقش اساسی دارند. پس فاء به این معناست که بلافاصله پس از مردن ظالمان سؤال کردن از آنها شروع می‌شود و حتی در عالم برزخ از آنها سؤال می‌شود که چرا به دستور فرستادگان خدا گوش ندادید؟

بد نیست به آیاتی که از سؤال فرشتگان از ظالمان سخن گفته اشاره‌ای داشته باشیم:

از جمله آیاتی که به صراحت بر سؤال فرشتگان دلالت دارد آیه 8 سوره ملک است که می‌فرماید:

• تَكٰادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّمٰا أُلْقِيَ فِيهٰا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهٰا أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ ﴿الملك‏، 8﴾

نزدیک است که جهنم از شدت خشم متلاشی و پاره پاره شود. هرگاه گروهی در آن افکنده شوند، نگهبانانش از آنان می‌پرسند: آیا شما را بیم دهنده‌ای نیامد؟

• قٰالُوا بَلىٰ قَدْ جٰاءَنٰا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنٰا وَ قُلْنٰا مٰا نَزَّلَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ فِي ضَلاٰلٍ كَبِيرٍ ﴿الملك‏، 9﴾

می‌گویند: چرا، بیم دهنده آمد، ولی او را انکار کردیم و گفتیم: خدا هیچ چیز نازل نکرده است؛ شما بیم دهندگان جز در گمراهی بزرگی نیستید؛

و اما آیات دیگر در این باب را در ادامه می‌آوریم:

• إِنَّ الَّذِينَ تَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِكَةُ ظٰالِمِي أَنْفُسِهِمْ قٰالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قٰالُوا كُنّٰا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قٰالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّٰهِ وٰاسِعَةً فَتُهٰاجِرُوا فِيهٰا فَأُولٰئِكَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ وَ سٰاءَتْ مَصِيراً ﴿النساء، 97﴾

قطعاً کسانی که بر خویش ستم کردند [هنگامی که] فرشتگانْ آنان را قبض روح می‌کنند، به آنان می‌گویند: [از نظر دین داری و زندگی] در چه حالی بودید؟ می‌گویند: ما در زمین، مستضعف بودیم. فرشتگان می‌گویند: آیا زمین خدا وسیع و پهناور نبود تا در آن [از محیط شرک به دیار ایمان] مهاجرت کنید؟! پس جایگاهشان دوزخ است و آن بد بازگشت گاهی است.

• فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرىٰ عَلَى اللّٰهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيٰاتِهِ أُولٰئِكَ يَنٰالُهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتٰابِ حَتّٰى إِذٰا جٰاءَتْهُمْ رُسُلُنٰا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قٰالُوا أَيْنَ مٰا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ قٰالُوا ضَلُّوا عَنّٰا وَ شَهِدُوا عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كٰانُوا كٰافِرِينَ ﴿الأعراف‏، 37﴾

پس ستمکارتر از کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند، یا آیات او را تکذیب می‌کنند، کیست؟! آنانند که سهمشان از آنچه که [از نعمت ها] مقرّر و مقدّر شده به آنان می‌رسد. تا هنگامی که فرستادگان ما برای ستاندن جانشان به سویشان آیند، می‌گویند: بت‌ها و معبودهایی که به جای خدا می‌پرستیدید، کجایند؟ [تا شما را از سختی‌های مرگ و پس از آن نجات دهند] می‌گویند: از دست ما رفتند؛ و بر ضد خود گواهی دهند که کافر بوده اند.

• وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلىٰ جَهَنَّمَ زُمَراً حَتّٰى إِذٰا جٰاؤُهٰا فُتِحَتْ أَبْوٰابُهٰا وَ قٰالَ لَهُمْ خَزَنَتُهٰا أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيٰاتِ رَبِّكُمْ وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقٰاءَ يَوْمِكُمْ هٰذٰا قٰالُوا بَلىٰ وَ لٰكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذٰابِ عَلَى الْكٰافِرِينَ ﴿الزمر، 71﴾

و کافران گروه گروه به دوزخ رانده می‌شوند، چون به دوزخ رسند درهایش گشوده شود و نگهبانانش به آنان گویند: آیا پیامبرانی از جنس خودتان به سویتان نیامدند که آیات پروردگارتان را بر شما بخوانند و شما را به دیدار این روزتان بیم دهند؟ گویند: آری، [آمدند] ولی فرمان عذاب بر کافران محقق و ثابت شدهاست.

با خواندن این مجموعه از آیات می‌فهمیم که فرشتگان در هر جایی سؤالی می‌پرسند.

و اما در مواردی نیز سؤال کننده غیر فرشتگان هستند. به این آیات توجه کنید:

• وَ نٰادىٰ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ أَصْحٰابَ النّٰارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنٰا مٰا وَعَدَنٰا رَبُّنٰا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مٰا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قٰالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الظّٰالِمِينَ ﴿الأعراف‏، 44﴾

و بهشتیان، دوزخیان را آواز می‌دهند که ما آنچه را که پروردگارمان به ما وعده داده بود، حق یافتیم، آیا شما هم آنچه را که پروردگارتان وعده داده بود، حق یافتید؟ گویند: آری؛ پس آواز دهنده‌ای در میان آنان آواز دهد که لعنت خدا بر ستمکاران باد.

• وَ نٰادىٰ أَصْحٰابُ الْأَعْرٰافِ رِجٰالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمٰاهُمْ قٰالُوا مٰا أَغْنىٰ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ مٰا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ ﴿الأعراف‏، 48﴾

و اهل اعراف مردانی را که از نشانه‌هایشان می‌شناسند، آواز می‌دهند [و به عنوان سرزنش] می‌گویند: [امکانات مادی و] جمعیت [انسانی] شما و تکبّری که می ورزیدید، عذابی را از شما دفع نکرد.

• أَ هٰؤُلاٰءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لاٰ يَنٰالُهُمُ اللّٰهُ بِرَحْمَةٍ اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ لاٰ خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لاٰ أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ ﴿الأعراف‏، 49﴾

[سپس با توجه دادن دوزخیان به سوی اهل ایمان می‌گویند:] آیا اینان کسانی نبودند که در دنیا سوگند یاد می‌کردید که خدا آنان را به رحمتی نمی‌رساند؟ [پس به مؤمنان می‌گویند:] به بهشت در آیید که نه بیمی برشماست و نه اندوهگین می‌شوید.

این دو مورد آخر سؤال فرشتگان نیست بلکه سؤال بهشتیان و اصحاب اعراف از جهنمیان است. به هر حال از مجموع آیات استفاده می‌شود که فرشتگان، بهشتیان و اصحاب اعراف از ظالمان سؤال می‌کنند و این سؤال توبیخی است و این سؤال از هنگام مرگ تا ورود به جهنم ادامه دارد.

و اما آیاتی نیز دلالت دارد که از بدکاران سؤال می‌شود ولی سؤال کننده مشخص نیست مثل آیه 92 سوره شعراء و آیه 73 سوره غافر که به این دو آیه نیز توجه کنید. در سوره شعراء آمده است:

• وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغٰاوِينَ ﴿الشعراء، 91﴾

و آتش برافروخته را برای گمراهان آشکار کنند،

وَ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ مٰا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ  ﴿الشعراء، 92﴾

و به آنان گویند: آنچه را می‌پرستیدید، کجایند؟

مِنْ دُونِ اللّٰهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ أَوْ يَنْتَصِرُونَ  ﴿الشعراء، 93﴾

[معبودانی] که به جای خدا می‌پرستیدید؟! آیا شما را [برای رهایی از آتش] یاری می‌دهند؟ یا از خود می‌توانند دفع عذاب کنند؟

در سوره غافر نیز آمده است:

• ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ مٰا كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ ﴿غافر، 73﴾

آن گاه به آنان گویند: معبودانی که [در الوهیت و ربوبیت] شریکان خدا می‌گرفتید کجایند؟

مِنْ دُونِ اللّٰهِ قٰالُوا ضَلُّوا عَنّٰا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ الْكٰافِرِينَ  ﴿غافر، 74﴾

[همان معبودانی که] به جای خدا [می‌پرستیدید] ، می‌گویند: از نظر ما گم و ناپدید شدند، بلکه ما پیش از این چیزی را نمی‌پرستیدیم. این گونه خدا کافران را گمراه می‌کند.

نکته 3: دقت شود آیات آورده شده به این معنا نیست که خود خدا سؤال نمی‌کند. آیاتی نیز دلالت دارد که خود خدا سؤال می‌کند که خوب است به برخی از این آیات اشاره کنیم:

• ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ يُخْزِيهِمْ وَ يَقُولُ أَيْنَ شُرَكٰائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فِيهِمْ قٰالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَى الْكٰافِرِينَ ﴿النحل‏، 27﴾

آن گاه خدا روز قیامت رسوایشان می‌کند و می‌گوید: [معبودانی که گمان می‌بردید] شریکان من [در ربوبیّت هستند] که برای آنها [با پیامبران و اهل ایمان] دشمنی و ستیز می‌کردید، کجایند؟ [آنان پاسخی ندارند، ولی] کسانی که به آنان دانش و بصیرت داده شده می‌گویند: امروز رسوایی و عذاب بر کافران است.

• وَ يَوْمَ يُنٰادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكٰائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ﴿القصص‏، 62﴾

و [یاد کن] روزی را که خدا آنان را ندا می‌دهد و می‌گوید: کجایند معبودانی که می‌پنداشتید شریکان من [در ربوبیت] هستند؟

• وَ يَوْمَ يُنٰادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكٰائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ﴿القصص‏، 74﴾

و [یاد کن] روزی را که خدا آنان را ندا می‌کند و می‌گوید: کجایند معبودانی که می‌پنداشتید شریکان من [در ربوبیت] هستند؟

• إِلَيْهِ يُرَدُّ عِلْمُ السّٰاعَةِ وَ مٰا تَخْرُجُ مِنْ ثَمَرٰاتٍ مِنْ أَكْمٰامِهٰا وَ مٰا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثىٰ وَ لاٰ تَضَعُ إِلاّٰ بِعِلْمِهِ وَ يَوْمَ يُنٰادِيهِمْ أَيْنَ شُرَكٰائِي قٰالُوا آذَنّٰاكَ مٰا مِنّٰا مِنْ شَهِيدٍ ﴿فصلت‏، 47﴾

آگاهی و دانش به قیامت [و اینکه چه زمانی برپا می‌شود و چه خواهد شد] فقط ویژه اوست؛ و میوه‌ها از غلاف هایشان بیرون نمی‌آیند، و هیچ ماده‌ای حامله نمی‌شود و وضع حمل نمی‌کند مگر به دانش او. و روزی که [خدا] مشرکان را ندا می‌دهد: شریکانی که برای من می‌پنداشتید، کجایند؟ می‌گویند: [پس از روشن شدن حقایق بر ما] قاطعانه به تو اعلام می‌کنیم که هیچ گواهی از میان ما [بر اینکه تو را شریکی هست] وجود ندارد.

نکته 4: نتیجه بحث این شد که فَلَنَسْئَلَنَّ به معنای سؤال خدا و فرشتگان است و فاء نیز دلالت بر فوریت دارد که پس از مرگ بلافاصله سؤال شروع می‌شود.

پس نه حرف آیت الله جوادی قبول شد که بین خدا و مردم تفصیل قائل شد و نه حرف المیزان که بحث را روی ولیّ برد و نه بحث التحریر و التنویر که گفت عطف قصه به قصه است. به نظر من باید آیات به گونه ای معنا شود که انذار، حرف اصلی را بزند و این در صورتی است که بگوییم ظالمان در دنیا به دست مظلومان هلاک شدند ولی این پایان کار نبود بلکه بلافاصله پس از مرگ از طرف خدا و فرشتگان مورد سؤال قرار می‌گیرند و حتی در جهنم و در حال سوختن نیز این سؤال کردن ادامه دارد.

پس اگر ظلم و ستم کردیم این طور نیست که تنها در دنیا ما را محاکمه کنند بلکه این ابتدای کار است.

نکته 5: دقت کنید که از آیات قرآن بدست می‌آید گروهی وقتی می‌میرند قیامت بیدار می‌شوند و در برزخ سؤالی ندارند. پس آیه 6 شامل حال آنها نیست بلکه مربوط به ظالمانی است که حتی در برزخ نیز مورد سؤال قرار می‌گیرند.

نکته 6: جالب است که طبق آیات قرآن حتی مستکبران و مستضعفان در قیامت از یکدیگر سؤال می‌کنند که بد نیست به این آیات نیز اشاره کنیم:

• وَ بَرَزُوا لِلّٰهِ جَمِيعاً فَقٰالَ الضُّعَفٰاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّٰا كُنّٰا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّٰا مِنْ عَذٰابِ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ قٰالُوا لَوْ هَدٰانَا اللّٰهُ لَهَدَيْنٰاكُمْ سَوٰاءٌ عَلَيْنٰا أَ جَزِعْنٰا أَمْ صَبَرْنٰا مٰا لَنٰا مِنْ مَحِيصٍ ﴿إبراهيم‏، 21﴾

و [در عرصه قیامت] همگی در پیشگاه خدا ظاهر می‌شوند؛ پس ناتوانان[ی که بدون به کار گرفتن عقل، بلکه از روی تقلید کورکورانه پیرو مستکبران بودند] به مستکبران می‌گویند: ما [در دنیا بدون درخواست دلیل و برهان] پیروِ [مکتب] شما بودیم، آیا امروز چیزی از عذاب خدا را [به پاداش آنکه از شما پیروی کردیم] از ما برطرف می‌کنید؟ می‌گویند: اگر خدا ما را [در صورت داشتن لیاقت] هدایت کرده بود، همانا ما هم شما را هدایت می‌کردیم، [اکنون همه سرمایه های وجودی ما و تلاش و کوششمان بر باد رفته] چه بیتابی کنیم وچه شکیبایی ورزیم، برای ما یکسان است، ما را هیچ راه گریزی نیست.

• قٰالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْنٰاكُمْ عَنِ الْهُدىٰ بَعْدَ إِذْ جٰاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ ﴿سبإ، 32﴾

مستکبران به مستضعفان می‌گویند: آیا ما شما را از هدایت الهی بعد از آنکه به شما رسید باز داشتیم؟ [نه، باور نداریم] بلکه شما خودتان مجرم بودید.

وَ قٰالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهٰارِ إِذْ تَأْمُرُونَنٰا أَنْ نَكْفُرَ بِاللّٰهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْدٰاداً وَ أَسَرُّوا النَّدٰامَةَ لَمّٰا رَأَوُا الْعَذٰابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلاٰلَ فِي أَعْنٰاقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاّٰ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ  ﴿سبإ، 33﴾

مستضعفان به مستکبران می‌گویند: بلکه نیرنگ‌های [پی گیر شما در] شب و روز که به ما فرمان می‌دادید به خدا کافر شویم و همتایانی برای او قرار دهیم [ما را گمراه کرد]. و هنگامی که عذاب را ببینند، اظهار پشیمانی کنند [شاید نجات یابند]. و ما در گردن کافران غل و زنجیر می‌نهیم؛ آیا جز آنچه را انجام می‌دادند جزا داده می‌شوند.

حال سؤال این است که آیا تعبیر فَلَنَسْئَلَنَّ شامل سؤال جهنمیان از یکدیگر نیز می‌شود؟

در این زمینه باید گفته شود که این مسأله مشکوک است. همچنین باید بررسی کرد که سؤالات مردم در خود دنیا بعد از مرگ ظالمان آیا شامل حال فَلَنَسْئَلَنَّ می‌شود یا نه؟ به هر حال وقتی ظالمان هلاک می‌شوند مردم از یکدیگر سؤال می‌کنند که آیا آنها نمی‌توانستند بهتر عمل کنند؟ باید بررسی شود که آیا چنین سؤالاتی را تعبیر فَلَنَسْئَلَنَّ در بر می‌گیرد یا نه؟