نکات درس تفسیر در تاریخ 20/9/1400
استاد عابدینی – تفسیر آیه 54 سوره انعام
خواندن عبارات تفسير راهنما و توضيح آن و تكيه بر مواظبت از فقرا كه عقده‌اي نشوند و اينكه آيا پيامبر(ص) بعد از مرگ هم به مؤمنان سلام مي‌كند؟
وَ إِذٰا جٰاءَكَ اَلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيٰاتِنٰا فَقُلْ سَلاٰمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلىٰ نَفْسِهِ اَلرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهٰالَةٍ ثُمَّ تٰابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿الأنعام، 54﴾
و هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان می‌آورند به نزد تو آیند، بگو: سلام بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود مقرّر کرده كه هر کس از شما به نادانی کار زشتی مرتکب شد، سپس بعد از آن توبه کرد و [مفاسد خود را] اصلاح نمود [مشمول آمرزش و رحمت خدا شود]؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.
نکته 1: در این جلسه به نکاتی که تفسیر راهنما در ذیل آیۀ مورد بحث آورده است اشاره می‌کنم و در ذیل برخی از آن نکات توضیحات لازم را مطرح خواهم کرد:
• پیامبر(ص) وظیفۀ پیشی‌جستن سلام بر مؤمنانی را دارد که به محضر او شرفیاب می‌شوند.
• پیامبر(ص) موظف به فروتنی در برابر مؤمنان و ابراز مهر و محبت به آنها است.
• ایمان به آیات خداوند موجب ارزشمندی آدمی در پیشگاه خداوند است.
• تواضع در برابر مؤمنان و هم‌نشینی با آنان از صفات لازم برای رهبران جامعه است.
• خداوند مؤمنان به آیات خود را در سلامت و امنیت واقعی قرار می‌دهد.
توضیح: طبق برداشت اخیر، سلام در آیه، انشائی و از طرف خداوند است. در جلسات قبل اشاره کردم که سلام در آیۀ مورد بحث ممکن است انشائی یا خبری باشد. همچنین ممکن است از طرف خدا یا از طرف پیامبر(ص) باشد. حال اين نکته‌ای که در تفسیر راهنما آمده بر طبق احتمال انشائی بودن سلام و اینکه سلام از طرف خدا باشد نوشته شده است.
• سلام عليكم هیئت سلام کردن پیامبر(ص) به مؤمنان در هنگام رو به رو شدن با آنان.
• سلام علیکم روش تحیت و درود اسلامی هنگام برخورد با یکدیگر.
توضیح: امروزه بسیاری از افراد در هنگام ملاقات با یکدیگر از تعابیری مثل: زنده باشید، خسته نباشد، درود بر شما و …. استفاده می‌کنند ولی دین، استفاده از تعبیر سلام را پیشنهاد کرده است. البته گفتن عبارات دیگر اشکالی ندارد ولی چون در قرآن سلام سفارش شده بهتر است بیشتر روی این واژه اصرار کنیم. یادم هست در یکی از سفرهای حج با شخصی که انگلیسی‌زبان بود شروع به صحبت کردم و در ابتدای کلام از تعبیر hello استفاده کردم. پس از مقداري صحبت او به من گفت: اگر مسلمان هستی چرا سلام نگفتی؟ برای من جالب بود که او با اینکه انگلیسی زبان بود به من می‌گفت شعار مسلمانان سلام است و سلام را علامت اسلام می‌دانست. امروزه عده‌ای با آخوندها بد شده‌اند و بجای سلام، از لفظ درود استفاده می‌کنند. اینکه آخوندها بد عمل کرده‌اند درست است ولی اسلام بد نيست و شعار اسلام نباید از دست برود.
• پیامبر(ص) موظف به دلجویی از مؤمنان فقیر و ضعیف با ابلاغ سلام و رحمت الهی به آنان در برابر طعنه‌های کافران است.
توضیح: در تفسیر این آیه کمتر به این نکته توجه دادیم. خوب است در اینجا در این زمینه توضیحاتی بدهم: در جلسات قبل مطرح شد که ثروتمندان به پیامبر(ص) می‌گفتند تا وقتی فقراء اطراف تو باشند ما نزد تو نمی‌آییم. حال وقتی شخص فقیر چنین چیزی را می‌شنود که ثروتمندان به پیامبر(ص) چنین گفته‌اند دلش می‌شکند و باید این دل‌شکستن را جبران کرد. حال در تفسیر راهنما این چنین برداشت شده است که این سلام به نحوی دلجویی از فقراء و ضعفاء است. پس پیامبر(ص) برای انجام این دلجویی مکلف به سلام به فقراء شده يا مكلف به رسانيدن سلام خدا شده است. گاهی اوقات همین که یک شخصیت بزرگ به ما سلام رسانده است موجب خوشحالی ما می‌شود و روحیه می‌گیریم و سلام پیامبر(ص) به فقيران يا رساندن سلام خدا می‌تواند از این باب باشد. با این توضیح متوجه می‌شویم که آیه 54 مرتبط با آیه 53 است به این صورت که طبق آیه 53 مستکبران، مؤمنان را تحقیر کردند و در آیه 54 خدا می‌خواهد این تحقیر را جبران کند. در واقع خدا می‌خواهد فقيران با این تحقیر عقده‌ای نشوند تا روان آنها پریشان نگردد و به فکر انتقام نیفتند.
و اما از همین‌جا می‌توان نکاتی راجع به جامعۀ امروزی ایران بیان کنیم و آن اینکه جامعۀ ما قبلا سه قشر بودند: یکی بسیار پولدار که تعدادشان کم بود. دوم قشر بسیار فقیر که آنها نیز کم بودند و قشر سوم، متوسطین بودند که از لحاظ تعداد، زیاد بودند و شاید 80 درصد جامعه جزو متوسطین بودند.
امروزه طبقۀ متوسط در حال حذف شدن است و مردم یا فقیر فقیر هستند و از خط فقری که اعلام می‌کنند پایین‌تر آمده‌اند یا از آن طرف عده‌ای بسیار پولدار هستند.
پس جامعه در حال تبدیل شدن به دو قطب است و در چنین جامعه‌ای فقيران نمی‌توانند زندگی خود را اداره کنند و بلکه عده‌ای از آنها باید در زباله‌ها به دنبال غذا بگردند و اين گونه این گروه، تحقیر می‌شوند و همین که در سطل زباله می‌گردند شخصیتشان از بین می‌رود. متأسفانه در جامعه، بسیاری از چهره‌ها را غمگین و آشفته می‌بینیم. اگر این تحقیر جبران نشود خطرات بزرگی در کمین است. عقده‌ای شدن این فقيران خودش خطر بزرگی است. اینکه بچۀ فقیر می‌بیند بچۀ پولدار، بهترین دوچرخه و لباس را دارد عقده‌ای در دلش ایجاد می‌کند و در آینده چنین عقده‌ای واقعا خطرناک است.
در زمانی که پیامبر(ص) آمد نیز جامعه دو قطبی بود ولی وقتی فقراء به پیامبر(ص) ایمان آوردند ایشان با همین سلام عقده‌های آنها را از بین برد و آنها را شاد کرد و جلو عقده‌ای شدن آنها گرفته شد و نتیجه‌اش این شد که همین افراد در جنگ‌ها توانستند اسيران را ببخشند و حتی در فتح مکه نیز حاضر به بخشش بزرگان مشرکان شدند.
ما تا به حال می‌گفتیم پیامبر(ص) بخشید و این درست است ولی مردم نیز در این بخشش نقش داشتند و معلوم بوده که آنها نیز از لحاظ روحی بالا بوده‌اند.
ما آخوندها باید سعی کنیم با روی باز با اين قشر از مردم برخورد کنیم و به آنها احترام بگذاریم تا جلو تحقیر شدن افراد گرفته شود. مثلا شایسته است که به یک فرد بازیافتی یا رفته‌گر خیابان احترام بگذاریم. همین کار می‌تواند به آنها روحیه دهد. البته بايد به افراد آبروداري كه سعي مي‌كنند شناخته نشوند نزديك نشويم تا شناخته نشوند و آبرويشان حفظ شود كه رفتن آبروي آنان نيز آسيب است.
• مؤمنان با درک محضر و زیارت پیامبر(ص) سلام آن حضرت و پیام و رحمت خداوند را دریافت خواهند نمود.
توضيح: آمدن نزد پیامبر(ص) که مضمون جملۀ إِذٰا جٰاءَكَ است ظاهرا اختصاصی به زمان حیات ظاهری آن حضرت ندارد و شامل پس از آن نیز می گردد. کلمۀ زیارت در برداشت فوق برای اشاره به این نکته آورده شده است.
• درک محضر و زیارت پیامبر دارای خیر و فضیلت است.
توضیح: این دو برداشت به بیان دیگری در تسنيم اثر آیت الله جوادی آملی نیز مطرح شده است. شایسته است که دوستان، تفسیر تسنیم ایشان را در این قسمت مطالعه کنند و ما نیز در جلسۀ آینده توضيح و نقد این برداشت‌ها را خواهیم گفت. جالب است در خود تفسیر راهنما که این دو برداشت بیان شده است در ابتدا برای این برداشت‌ها علامت ستاره زده شده است و این علامت در تفسیر راهنما دلالت بر این دارد که این برداشت‌ها قابل مناقشه است و گروهی که این برداشت‌ها را نوشته‌اند همگی بر صحت آن توافق نداشته‌اند.
به هر حال برخی پژوهشگران تفسير راهنما از آیۀ مورد بحث برداشت کرده‌اند که رفتن در حضور شخص پیامبر(ص) موضوعیت ندارد. و آيت الله جوادي آملي فهميده كه اگر کسی امروزه حدیث‌های پیامبر(ص) را بخواند نیز مصداق إِذٰا جٰاءَكَ است چون آنچه از رفتن نزد پیامبر(ص) حاصل می‌شود علم پیدا کردن است و بنابراين ما نیز اگر به سراغ احادیث ایشان برویم مصداقی از إِذٰا جٰاءَكَ خواهیم بود. همچنین بر همين منوال مي‌توان گفت كه این آیه تنها مربوط به زمان حیات پیامبر(ص) نیست بلکه این آیه شامل حال کسانی که نزد قبر پیامبر(ص) می‌روند نیز می‌شود و إِذٰا جٰاءَكَ شامل حال آنها نیز می‌گردد و به تبع، سلام پیامبر(ص) شامل حال آنها نیز می‌شود. پس کسی که به زیارت قبر پیامبر(ص) می‌رود مورد سلام ایشان قرار می‌گیرد.
ان شاء الله در جلسۀ آینده به توضيح و نقد این برداشت‌ها خواهیم پرداخت.
• پروردگار عالم بر خود واجب کرده مؤمنان به آیاتش را مشمول رحمت خویش نماید.
توضیح: آیت الله جوادی آملی بیشتر متمایل بر این هستند که سلام در آیه را سلام انشائی و از ناحیۀ خدا بدانند. ایشان می‌گوید شاهد این مطلب آیات دیگری در قرآن است که در سلام‌های مربوط به پیامبران الهی در قرآن بعد از سلام فرستادن به موسي و هارون این جمله آمده است:
إِنّٰا كَذٰلِكَ نَجْزِي اَلْمُحْسِنِينَ ﴿الصافات، 121﴾
ما نیکوکاران را این گونه پاداش می‌دهیم.
ایشان از این آیه استفاده کرده است که با توجه به اینکه در این تعبیر از جزاء و پاداش سخن گفته شده است مراد از سلام، انشاء سلامتی است نه سلام لفظی چرا که جزاء با سلامتی واقعی سازگار است نه سلام لفظی.