نکات درس تفسیر در تاریخ 23/9/1400

استاد عابدینی – تفسیر آیه 55 سوره انعام

انواع تفصيل و مصاديق گوناگون براي الآيات

وَ كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ اَلْآيٰاتِ وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ اَلْمُجْرِمِينَ  ﴿الأنعام‏، 55﴾

و این گونه آیات را بیان می‌کنیم تا [اموري روشن شود و] راه و رسم گناهکاران آشکار گردد.

نکته 1: این مجموعه از آیات از لحاظ نوع بیان شباهت‌های جالبی با یکدیگر دارند. به عنوان مثال همگی با ضمیرمتکلم مع الغیر شروع می‌شوند و با ضمیر غایب ختم می‌گردند و البته مراد از هر دو ضمیر، خدا می‌باشد. در آیات 53 تا 55 همین‌گونه است:

در ابتدای آیه 53، تعبیر وَ كَذٰلِكَ فَتَنّٰا به صورت متکلم و در انتهای این آیه تعبیر أَ لَيْسَ اَللّٰهُ …. به صورت غایب است.

در ابتدای آیۀ 54 بِآيٰاتِنٰا به صورت متکلم و انتهای آیه فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ به صورت غایب است.

در ابتدای آیه 55 نیز تعبیر وَ كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ به صورت متکلم آمده است.

به طور کلی از ابتدای سوره انعام تا اینجا خدا هم غایب فرض شده و هم به صورت متکلم مع الغير آمده است.

نکته 2: كَذٰلِكَ در ابتدای آیه 55 این گونه معنا می‌شود که تفصیل بیان شده در اینجا در جای دیگری نیست و به همین خاطر این تفصیل به خودش تشبیه می‌شود دقیقا مثل آنچه که در معنای وَ كَذٰلِكَ فَتَنّٰا در آیه 53 بیان شد.

نکته 3: وقتی می‌خواهند چیزی را بیان کنند آن را فصل‌فصل می‌کنند و الا اگر نخواهند بیان شود آن را بدون دسته‌بندی و به صورت مجمل رها می‌کنند. حال در آیه 55 خداوند از تفصیل آیات سخن گفته است یعنی به صورت مفصل و جداجدا آیات را بیان کرده‌ایم.

نکته 4: مراد از الآیات در آیه 55 ممکن است آیات قبلی باشد که به صورت تفصیلی به چند دسته به صورت جداگانه اشاره شد از جمله خائفین از حشر، عبادت كنندگان و مومنان.

ممکن هم هست مراد از الآیات مجموع آیات سوره انعام از ابتدا تا اینجا باشد که به صورت مفصل به گروه‌های مختلف اشاره شده است از جمله تکذیب‌کنندگان، جاهلان، معرضان با انواع و اقسامشان.

ممکن است مراد مجموع آیات قرآن از ابتدای نزول تا اینجا باشد که به صورت تفصیلی به مباحث اشاره کرده است. از ابتدای نزول بحث توحید شروع شد و آرام آرام پاسخ منکرین داده شد تا اینکه به مباحث دیگر رسید.

و اما ممکن است مراد از آیات، آیات کتاب تکوین باشد و به نشانه‌های عالم خارج اشاره داشته باشد. دانشمندان می‌دانند که عالَم هستی فوق العاده دقیق است و مثلا گياهان متشابه تفصیل‌های زیادی دارند و مثلا انواع مختلف نارنج وجود دارد. از آن طرف در زمین‌شناسی تفصیل‌های مختلفی مشاهده می‌کنیم. ممكن است مراد از الآيات آيات انفسي باشد باز خود نفس انسان نیز تفصیل‌های مختلف دارد. همۀ اینها می‌تواند مراد آیه باشد.

احتمال دیگر این است که مراد از الآیات می‌تواند نشانه‌هایی باشد که در آیات 38 و 39 همین سوره به آن اشاره شد. در واقع جنبدگان و پرندگان دارای تفصیل‌های مختلفی در جهان هستند.

در مجموع تفصیل آیات به این معنا است که جهان خدا، جهان جامد و فيكسی نیست بلکه دائما در حال تفصیل داده شدن است و جهان خلقت روز به روز در حال روشن شدن است.

هم تكوين و هم قوانین تکوین در حال تفصيل است، هر چقدر بشر پیش رفته است آیات خلقت را بهتر و تفصیلی‌تر فهمیده است. در قوانین نیز هرچقدر بشر پیش رفته است قوانین، تفصیل بیشتری پیدا کرده است. به عنوان مثال خانه‌سازی، قانون مفصلی نداشت ولی امروزه است که قوانین مختلفی برای خانه‌سازی آمده است. در قوانین شرعی نیز همین‌گونه است. قبلا یک فقیه کتاب کوچکی در فقه می‌نوشت ولی الآن کتاب‌های فقهی نیز تفصیل زیادی پیدا کرده‌اند.

نکته 5: قالب آیات 53 و 55 شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. شباهت‌های آن دو قالب بیان شد ولی تفاوت آنها این است که در آیه 53 علت، بدون (واو) بیان شد ولی در آیه 55 قبل از بیان علت، واو آمده است. پس یک (واو) در قالب دو آیه متفاوت است. اتفاقا در آیات دیگر قرآن نیز با چنین موردی بر می‌خوریم که با وجود تشابه قالبِ دو آیه ولی یک واو در دو آیه متفاوت است. به این آیات از سوره زمر دقت کنید:

وَ سِيقَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا إِلىٰ جَهَنَّمَ زُمَراً حَتّٰى إِذٰا جٰاؤُهٰا فُتِحَتْ أَبْوٰابُهٰا وَ قٰالَ لَهُمْ خَزَنَتُهٰا أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيٰاتِ رَبِّكُمْ

و کافران گروه گروه به دوزخ رانده می‌شوند، چون به دوزخ رسند درهایش گشوده شود و نگهبانانش به آنان گویند: آیا پیامبرانی از جنس خودتان به سویتان نیامدند که آیات پروردگارتان را بر شما بخوانند

وَ سِيقَ اَلَّذِينَ اِتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى اَلْجَنَّةِ زُمَراً حَتّٰى إِذٰا جٰاؤُهٰا وَ فُتِحَتْ أَبْوٰابُهٰا وَ قٰالَ لَهُمْ خَزَنَتُهٰا سَلاٰمٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهٰا خٰالِدِينَ  ﴿الزمر، 73﴾

و کسانی که از پروردگارشان پروا کردند گروه گروه به بهشت رانده می‌شوند، چون به آن رسند در حالی که درهایش از پیش گشوده شده است، نگهبانانش به آنان گویند: سلام بر شما، پاکیزه و نیکو شدید، پس وارد آن شوید که [در آن] جاودانه اید.

در این آیات مشاهده می‌کنیم که در قسمت مربوط به بهشتیان قبل از تعبیر فُتِحَتْ أَبْوٰابُهٰا یک واو آمده است ولی در قسمت مربوط به جهنمیان این واو وجود ندارد تا این نکته را برساند که درب جهنم بسته است ولی در مقابل، درب بهشت باز است و به احترام بهشتیان درب‌ها از قبل بر روی آنها باز شده است.

حال در آیات مورد بحث نیز یک واو عامل تفاوت دو آیه شده است. در آیه 53 از تعبیر لِيَقُولُوا أَ هٰؤُلاٰءِ مَنَّ اَللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنٰا استفاده شده ولی در آیه 55 از تعبیر وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ اَلْمُجْرِمِينَ استفاده شده و یک واو در ابتدای آن آمده است.

تفاوت بین این دو قالب نیز در همین (واو) است و این واو در آیه 55 دلالت دارد که جمله‌ای محذوف وجود دارد. حال اینکه آن جملۀ محذوف چیست و چرا حذف شده دقیقا نمی‌دانیم ولی چه بسا بتوان گفت علت محذوف شدن، این است که بفهمیم تفصیل آیات همانطور که گفتیم معانی مختلفی دارد و هرکسی طبق فهم خودش می‌تواند علت تفصیل آیات را درک کند.

نکته 6: از ابتدای سوره انعام تا اینجا بحث مجرمین مطرح نبود و اصلا لفظ مجرم در آیات قبلی وجود نداشت بلکه از تعابیر معرض، کافر، تکذیب‌گر، استهزاء‌کننده، ظالم و افتراء‌زننده استفاده شد ولی عنوان مجرم نیامده بود. می‌توان گفت عنوان‌هایی که تا اینجا بیان شد همگی در دایرۀ عقیده‌ها بود ولی عنوان مجرمین به عمل اشاره دارد. انگار که این آیه می‌گوید اگر این گروه‌ها مشکل اعتقادی دارند به این خاطر است که مجرم و اهل جرم هستند.

نکته 7: امروزه می‌گویند باید بر روی شفاف‌سازی کار کرد تا معلوم باشد که چه کسی درست کار است و چه کسی بدکار و البته بسیاری با این شفاف‌سازی مخالفت می‌کنند و می‌خواهند امورات را مجمل بگذارند. حال خداوند در این آیه می‌فرماید ما همه چیز را تفصیل می‌دهیم تا راه مجرمان مشخص شود چرا که هرگاه همه چیز تفصیل داده شد کسی که مجرم است مشخص می‌شود. پس خداوند با تفصیل آیات، شفاف‌سازی کرده است.